Năm 2018, sau khi Trung ương ban hành Nghị quyết số 21-NQ/TW về công tác dân số trong tình hình mới, Bộ Y tế đã xây dựng dự án Luật Dân số để trình Quốc hội. Cơ quan chủ trì soạn thảo và cơ quan chủ trì thẩm tra khi đó là Ủy ban Về các vấn đề xã hội cũng đã tiến hành nhiều hoạt động khảo sát, lấy ý kiến về dự luật, nhưng cuối cùng, dự luật đã chưa thể trình Quốc hội. Sau gần 7 năm, tháng 2 vừa qua, lãnh đạo Bộ Y tế cho biết đang khẩn trương tập trung mọi nguồn lực để hoàn thiện dự luật này, dự kiến trình Quốc hội vào kỳ họp tháng 10.2025.
Với Nghị quyết số 21, chính sách dân số của nước ta đã chuyển từ “kế hoạch hóa gia đình" sang “dân số và phát triển”, tức là đầu tư cho dân số là đầu tư cho sự phát triển bền vững của đất nước. Tuy vậy, những năm gần đây, mức sinh trên toàn quốc liên tục giảm thấp dưới mức sinh thay thế. Thống kê cho thấy, năm 2011, mức sinh đạt 2,11 con/phụ nữ, cao hơn mức sinh thay thế nhưng đến năm 2022, tỷ lệ này đã giảm xuống còn 2,01, năm 2023 giảm còn 1,96 và năm 2024 chỉ còn 1,91 - thấp nhất trong lịch sử. Xét theo khu vực, trong khoảng 2 thập kỷ qua, mức sinh khu vực thành thị đã xuống dưới mức sinh thay thế, chỉ đạt từ 1,7 - 1,8 con/phụ nữ; mức sinh khu vực nông thôn vốn luôn cao hơn mức sinh thay thế, ở mức 2,2 - 2,3 con/phụ nữ, nhưng đến năm 2023 cũng đã giảm xuống dưới mức sinh thay thế, chỉ còn 2,07 con/phụ nữ - cũng là mức thấp nhất từ trước đến nay.
Điều đáng lo ngại hơn là, xu hướng mức sinh giảm được dự báo sẽ tiếp tục xuống thấp trong các năm tiếp theo. Dù hiện “chưa đến mức báo động”, nhưng các chuyên gia cũng cảnh báo, nếu không can thiệp ngay, tỷ lệ giảm sinh sẽ ngày càng mạnh. Theo đó, nếu mức sinh giảm không được cải thiện, dự báo đến năm 2039 nước ta sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng, sau năm 2054 dân số sẽ bắt đầu tăng trưởng âm. Hệ lụy sẽ là thiếu hụt lực lượng lao động, suy giảm quy mô dân số, đẩy nhanh già hóa dân số và nhiều tác động tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội.
Với quan điểm đã được Trung ương khẳng định tại Nghị quyết số 21 “dân số là yếu tố quan trọng hàng đầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Công tác dân số là nhiệm vụ chiến lược, vừa cấp thiết vừa lâu dài; là sự nghiệp của toàn Đảng, toàn dân” thì có lẽ không có gì phải lăn tăn về việc có cần thiết phải trình Quốc hội ban hành một đạo luật về dân số hay không. Hơn nữa, vấn đề dân số liên quan đến quyền công dân, quyền con người nên phải được điều chỉnh bằng một văn bản luật thay vì một pháp lệnh như hiện hành là rất đúng với tinh thần của Hiến pháp năm 2013.
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng, một trong những lý do khiến dự luật Dân số chưa được trình Quốc hội từ năm 2018 chính là bởi các nội dung cụ thể chưa bảo đảm tính khả thi, vẫn còn nhiều điều khoản mơ hồ, chưa biết sẽ thực hiện thế nào. Phó Chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội Bùi Sỹ Lợi khi đó đã đề nghị Bộ Y tế có thể chờ đến năm 2019 - khi hoàn thành Tổng điều tra dân số và nhà ở lần thứ 5 mới hoàn thiện dự án Luật trình Quốc hội bởi kết quả tổng điều tra sẽ cung cấp những dữ liệu, cơ sở thực tiễn cho các đề xuất chính sách chắc chắn và khả thi hơn.
Từ năm 2019 đến nay, tình hình kinh tế - xã hội đã có rất nhiều thay đổi. Bối cảnh xây dựng Luật Dân số ở thời điểm này đã rất khác. Bộ Chính trị cũng đã có những chủ trương mới liên quan đến chính sách dân số, cụ thể là đã giao Ủy ban Kiểm tra Trung ương tham mưu, sửa đổi quy định liên quan đến việc xử lý vi phạm chính sách dân số, sửa đổi Hướng dẫn số 05 theo hướng không xử lý kỷ luật trường hợp sinh con thứ ba trở lên. Như vậy, các chính sách của dự luật Dân số mới phải được xây dựng theo đúng tinh thần Nghị quyết số 21 “giải quyết toàn diện và đồng bộ các vấn đề về quy mô, cơ cấu, phân bổ, chất lượng dân số và đặt trong mối quan hệ tác động qua lại với phát triển kinh tế - xã hội” và yêu cầu, chủ trương mới của Bộ Chính trị.
Một điểm rất thuận lợi so với thời điểm 7 năm trước là hiện nay, chúng ta đã có cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư. Bộ Chính trị mới đây cũng đã giao Đảng ủy Chính phủ, Đảng ủy Công an Trung ương chỉ đạo khẩn trương hoàn thành việc xây dựng, kết nối đồng bộ dữ liệu về con người (trên cơ sở dữ liệu gốc là cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư) để đánh giá chính xác sự biến động về dân số (cả về số lượng, chất lượng) để phục vụ chính xác, kịp thời, hiệu quả công tác hoạch định, triển khai các chính sách dân số trong thời gian tới. Như vậy, việc hoàn thành nhiệm vụ này sẽ là căn cứ thực tiễn để bảo đảm một dự luật Dân số thật sự chắc chắn, thật sự khả thi, thật sự đáp ứng được yêu cầu về công tác dân số trong tình hình mới.
