Cơ chế vượt trội cho giáo dục trọng điểm
Nếu được bổ sung vào dự thảo Nghị quyết, chính sách đặc thù, vượt trội cho cơ sở giáo dục trọng điểm cần được tính toán kỹ lưỡng, bảo đảm hài hòa lợi ích, tránh xung đột nguồn lực và có cơ chế kiểm soát đủ mạnh để bảo đảm hiệu quả thực chất.
Sáng qua, Quốc hội nghe tờ trình, báo cáo thẩm tra và thảo luận tại Tổ dự thảo Nghị quyết về cơ chế, chính sách đặc thù, vượt trội để thực hiện đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. Dự thảo Nghị quyết này nhằm thể chế hóa một trong những quyết sách quan trọng nhất về đầu tư cho con người, cho phát triển bền vững được Bộ Chính trị ban hành vừa qua - Nghị quyết số 71 - với yêu cầu nhất quán, mạnh mẽ: tạo ra sự phát triển đột phá cho lĩnh vực luôn được xác định là quốc sách hàng đầu.
Qua thảo luận, nhiều đại biểu Quốc hội đặc biệt nhấn mạnh sự cần thiết phải có cơ chế đặc thù, vượt trội đầu tư cho các cơ sở giáo dục trọng điểm, giáo dục chất lượng cao, xem đây là một yêu cầu cấp bách, thay đổi tư duy từ "cào bằng" sang "đầu tư chiến lược", từ "chi tiêu" sang "đầu tư phát triển".
Trong suốt nhiều năm qua, ngân sách nhà nước chi cho giáo dục luôn ở mức cao, cam kết tối thiểu 20% tổng chi ngân sách đã được quy định trong luật, nhưng phần lớn là chi thường xuyên - trả lương, duy trì hoạt động…, còn chi đầu tư để nâng cao chất lượng còn hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu. Các trường đại học quốc gia, các viện nghiên cứu đầu ngành, các trường sư phạm trọng điểm chưa được đầu tư xứng tầm để có thể bứt phá.
Việc thiết lập một cơ chế đặc thù, cho phép tập trung đầu tư "ra tấm ra món" cho một số cơ sở giáo dục trọng điểm là yêu cầu tất yếu. Việt Nam không thể đào tạo nhân lực công nghệ cao, không thể có những trung tâm nghiên cứu tầm cỡ quốc tế nếu vẫn đầu tư dàn trải. Một phòng thí nghiệm bán dẫn, AI hay công nghệ sinh học có thể tốn hàng triệu USD; một thư viện số chuẩn quốc tế hay hạ tầng nghiên cứu mở... cũng cần đầu tư bài bản với nguồn lực lớn. Đây là những khoản chi mà cơ chế tài chính thông thường không thể đáp ứng.
Do đó, cơ chế đặc thù, vượt trội không phải là “đặc quyền cho một số trường”, mà là thay đổi phương thức đầu tư để tạo ra những “đầu tàu” thật sự, kéo toàn hệ thống tiến lên. Đây cũng là cách nhiều quốc gia thành công đã làm: đầu tư trọng điểm để hình thành hệ sinh thái tri thức - sáng tạo có sức lan tỏa. Nói cách khác, bổ sung và làm rõ hơn “cơ chế đặc thù, vượt trội” cho các cơ sở giáo dục trọng điểm trong dự thảo Nghị quyết là sự đầu tư chiến lược để tạo ra đột phá phát triển giáo dục và đào tạo.
Tất nhiên, một cơ chế như vậy cũng đi kèm rất nhiều thách thức phải giải quyết. Đặc biệt, trong bối cảnh nguồn lực đất nước vẫn còn hạn chế, nếu tập trung đầu tư lớn cho một nhóm cơ sở giáo dục trọng điểm có thể gây áp lực cho các lĩnh vực khác hoặc các cấp học khác. Không thể để đầu tư cho nhóm “tinh hoa” làm suy giảm nguồn lực cho giáo dục phổ thông, đặc biệt là giáo dục ở các vùng khó khăn. Do đó, nếu được bổ sung vào dự thảo Nghị quyết, chính sách đặc thù, vượt trội cho cơ sở giáo dục trọng điểm cần được tính toán kỹ lưỡng, bảo đảm hài hòa lợi ích, tránh xung đột nguồn lực và có cơ chế kiểm soát đủ mạnh để bảo đảm hiệu quả thực chất.
Cụ thể, cần phải xây dựng được một bộ tiêu chí rõ ràng, định lượng và mang tính quốc tế để xác định "cơ sở giáo dục trọng điểm". Đó không thể chỉ là lịch sử lâu đời hay quy mô lớn mà phải là: cam kết về vị trí trong các bảng xếp hạng quốc tế uy tín; số lượng bằng sáng chế, công bố quốc tế; khả năng thu hút các nguồn vốn ngoài ngân sách và sứ mệnh phục vụ các ngành công nghiệp chiến lược của quốc gia (bán dẫn, AI, năng lượng mới...). Chỉ khi có tiêu chí rõ ràng, minh bạch, việc đầu tư mới thực sự là "chiến lược" và có khả năng tạo ra sự đột phá.
Một cơ chế đặc thù, vượt trội về đầu tư phải đi kèm một cơ chế đặc thù, vượt trội về tự chủ và giám sát. Giao một nguồn lực tài chính lớn cho các cơ sở trọng điểm là cần thiết, nhưng chưa đủ. Phải trao cho họ quyền tự chủ tương xứng để sử dụng khoản đầu tư đó. Đi kèm với đó là trách nhiệm giải trình, thay vì giám sát quy trình (tiền kiểm), cần chuyển sang giám sát kết quả đầu ra (hậu kiểm). Nhà nước giao tiền, giao quyền, và yêu cầu kết quả. Nếu không đạt được mục tiêu đã cam kết, cơ chế đặc thù, vượt trội sẽ bị thu hồi.
Dự thảo Nghị quyết cũng cần quy định rõ ngưỡng bảo đảm cho chi giáo dục cơ bản, chi cho giáo dục vùng sâu, vùng xa; tạo khung pháp lý thuận lợi cho xã hội hóa, hợp tác công - tư (PPP), đầu tư của doanh nghiệp vào nghiên cứu và đào tạo; các ưu đãi về thuế, cơ chế tài chính linh hoạt cho dự án đào tạo, nghiên cứu có thể giúp thu hút vốn ngoài ngân sách. Bên cạnh đó, cũng cần thận trọng, lựa chọn một số cơ sở làm thí điểm để “đo lường” hiệu quả thực tế của chính sách.
Có thể nói rằng, Quốc hội đang đứng trước yêu cầu và cơ hội lớn để tạo đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. Cơ chế đặc thù, vượt trội cho cơ sở giáo dục trọng điểm nếu được thiết kế cẩn trọng: minh bạch trong lựa chọn, tương xứng giữa đầu tư và quyền tự chủ, giám sát chặt chẽ, đồng thời bảo đảm không làm tổn hại đến mục tiêu phổ cập và công bằng giáo dục sẽ là bước tiến quan trọng để xây dựng những “đầu tàu tri thức” - nơi ươm tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, tạo động lực cho phát triển quốc gia trong giai đoạn mới.
