Chính quyền gần dân - Phát huy sức mạnh và ý chí của Nhân dânBài 3: HĐND cấp cơ sở - “trái tim” của quyền lực Nhân dân

Bước ngoặt trong phân cấp, phân quyền

Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 thực sự là bước ngoặt trong phân cấp, phân quyền khi trao cho HĐND cấp xã hàng loạt thẩm quyền mới, bổ sung rõ ràng hơn các thẩm quyền cũ, thiết thực và mang tính quyết định. HĐND xã không chỉ tiếp tục ban hành nghị quyết, giám sát, mà còn trực tiếp quyết định kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm và hằng năm; phê duyệt quy hoạch chi tiết về hạ tầng, giao thông, quy hoạch sử dụng đất; thông qua chủ trương đầu tư công và các biện pháp huy động nguồn lực từ Nhân dân - những việc trước đây thuộc thẩm quyền của cấp huyện, tỉnh... Đặc biệt, Luật số 87/2025/QH15 đã khôi phục quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật trong phạm vi phân cấp, khẳng định vai trò “lập quy” ngay từ cấp cơ sở.

Theo ông Trần Quốc Việt, nguyên Phó Trưởng Ban Văn hóa - Xã hội HĐND tỉnh Long An cũ (nay là tỉnh Tây Ninh), đổi mới này đã đưa HĐND xã từ vị trí “tham gia” lên “quyết định”, từ “thụ động” thành “chủ động”, biến HĐND xã thành trung tâm hoạch định, điều hành và giám sát ở cơ sở, hiện thực hóa đúng tinh thần “trao quyền đi đôi với nâng trách nhiệm”, bảo đảm quyền lực nhà nước thật sự bắt nguồn từ Nhân dân và phục vụ Nhân dân… Hơn thế nữa, quyền quyết sách của HĐND cấp xã nay được luật hóa rõ ràng, trở thành công cụ trực tiếp định hình tương lai của từng địa phương.

“Trước đây, HĐND cấp xã đã có quyền quyết định và giám sát, nhưng trong mô hình tổ chức mới, hai quyền này được tăng cường mạnh mẽ hơn, với sự phân cấp, phân quyền minh bạch và rành mạch. Nhờ đó, HĐND cấp xã thực sự giữ vai trò “trái tim” của chính quyền cơ sở, vừa quyết định những vấn đề quan trọng, vừa giám sát việc thực thi, để quyền lực Nhà nước ở địa phương đúng nghĩa là quyền lực thuộc về Nhân dân” - đại biểu phân tích.

Đột phá về năng lực từ đại biểu chuyên trách

Một trong những “điểm nghẽn” lớn nhất của HĐND cấp xã trước đây là đa số đại biểu hoạt động kiêm nhiệm, dẫn tới chất lượng còn hạn chế. Theo quy định cũ, chỉ có Phó Chủ tịch HĐND được bố trí hoạt động chuyên trách. Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 đã tạo ra bước đột phá khi mở rộng đại biểu chuyên trách, bao gồm: Chủ tịch, Phó Chủ tịch, Trưởng ban và Phó Trưởng ban của HĐND. Mỗi Ban HĐND còn có thêm một công chức giúp việc.

Thực tiễn ở nhiều địa phương, bình quân HĐND cấp xã hiện có khoảng 5 biên chế chuyên trách: Phó Chủ tịch, 2 Phó Trưởng ban và 2 chuyên viên giúp việc cho các Ban. Cùng với đó, việc thành lập các Tổ đại biểu HĐND ở cấp xã đã mở thêm một “cầu nối” trực tiếp giữa đại biểu với cử tri, giúp mỗi đại biểu có điều kiện gần dân, sát dân hơn, lắng nghe và phản ánh kịp thời tâm tư, nguyện vọng của Nhân dân.

Phó Chủ tịch HĐND tỉnh Thái Nguyên Mai Thị Thúy Nga cho rằng, đây là quyết sách sáng suốt, mang tầm nhìn chiến lược của Quốc hội, không chỉ gia tăng về số lượng mà còn hình thành đội ngũ cán bộ dân cử chuyên nghiệp, có đủ thời gian, điều kiện để thực sự trở thành “chuyên gia” trong lĩnh vực được phân công.

Sự chuyên nghiệp hóa của HĐND cấp xã thể hiện rõ nhất qua vai trò của các Ban chuyên môn. Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 không còn quy định cứng lĩnh vực phụ trách của từng Ban như trước đây, mà giao cho HĐND tự quyết định trong quy chế làm việc. Sự linh hoạt trong phân công thẩm tra không chỉ giúp các ban phát huy tối đa thế mạnh, mà còn tăng khả năng phản ứng nhanh của HĐND trước các vấn đề mới phát sinh tại địa phương - bà Trần Thị Thuỳ Dương, Phó Trưởng Ban Văn hóa - Xã hội HĐND tỉnh Ninh Bình phân tích.

Biến nguyện vọng người dân thành quyết sách công

Luật mới đã tạo ra một thay đổi căn bản với quy định mang tính cách mạng tại Điều 34: chỉ cần trên 10% tổng số cử tri cùng ký tên yêu cầu, HĐND cấp xã bắt buộc tổ chức kỳ họp để giải quyết vấn đề họ nêu ra. Theo bà Lê Hồng Hạnh, Tổ trưởng Tổ đại biểu HĐND phường Nam Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh: đây là một quyền năng chưa từng có và để thực thi, vai trò của Tổ đại biểu HĐND cấp xã càng trở nên quan trọng.

Trong thực tiễn mô hình chính quyền địa phương ba cấp trước đây, từ ý kiến của cử tri, Tổ đại biểu kiến nghị, HĐND cấp huyện đã thông qua những quyết sách hợp lòng dân. Quá trình xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh, ở nhiều địa phương, nhiều tuyến đường trong khu dân cư xuống cấp, hư hỏng nặng, nếu chỉ dựa vào sức dân thì không thể kham nổi vì kinh phí quá lớn. Từ yêu cầu bức thiết đó, cử tri kiến nghị cần có cơ chế hỗ trợ chỉnh trang đô thị theo phương châm “Nhà nước và Nhân dân cùng làm”. Ở các phường của thị xã Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh trước đây, thông qua kênh tiếp xúc cử tri, các Tổ đại biểu HĐND tại mỗi địa bàn đã tập hợp ý kiến, trình HĐND đưa vào danh mục các công trình chỉnh trang đô thị. Nghị quyết được thông qua, nhiều tuyến đường được bê tông hóa và nhựa hóa, nhiều tuyến phố được thảm nhựa gần 100%, tạo đà để tỉnh Hà Tĩnh cán đích tỉnh chuẩn nông thôn mới.

Đây chính là hình ảnh sinh động của HĐND trong vai trò cầu nối, bảo đảm quyền lực nhà nước bắt nguồn từ ý chí, nguyện vọng Nhân dân. Đặt trong bối cảnh vận hành chính quyền địa phương hai cấp hiện nay, quyền năng ấy càng trở nên gần gũi và cụ thể hơn. Luật Tổ chức chính quyền địa phương số 72/2025/QH15 đã trao cho cử tri cơ chế yêu cầu họp HĐND - một công cụ pháp lý biến nguyện vọng người dân thành quyết sách công. “Nếu ở Hồng Lĩnh, việc thảm nhựa đường được hiện thực hóa qua kênh kiến nghị cử tri thì trong mô hình chính quyền địa phương hai cấp hôm nay, kịch bản ấy có thể tiếp tục được thực hiện với phạm vi cấp xã, thủ tục minh bạch hơn và sự tham gia của Nhân dân sâu sát hơn. Đó chính là bước tiến của nền dân chủ cơ sở: không chỉ là quyền được lắng nghe, mà còn là quyền buộc phải được thực thi” - đại biểu Lê Hồng Hạnh nhấn mạnh.

Quy định này, cùng với vai trò của Tổ đại biểu, buộc trách nhiệm cá nhân của mỗi đại biểu HĐND phải được nâng cao. Họ không chỉ là người đại diện tại nghị trường, mà phải là người phục vụ tận tụy tại cơ sở, thực hiện nghiêm túc việc tiếp công dân, đeo bám đến cùng các kiến nghị của cử tri và thực sự trở thành điểm tựa pháp lý tin cậy của Nhân dân.