Chất lượng đại biểu HĐND cấp xã - đôi điều trăn trở

Theo báo cáo của Thường trực HĐND các xã, trong tổng số 725 đại biểu HĐND xã (cuối năm 2010 còn 690 đại biểu), có 146 đại biểu trực tiếp sản xuất tại thôn bản; số đại biểu có trình độ văn hoá bậc tiểu học chiếm tới 2,1%, tập trung chủ yếu ở các xã đặc biệt khó khăn; 410 đại biểu trình độ trung học cơ sở (tỷ lệ 55,2%); 300 đại biểu có trình độ trung học phổ thông (tỷ lệ 43%). Về chuyên môn, có 2,2%  đại biểu trình độ sơ cấp; 13,2% đại biểu trình độ trung cấp. Cuối năm 2010, do theo học các chương trình đào tạo từ xa, tại chức, bổ túc... số đại biểu có trình độ chuyên môn trung cấp tăng gấp đôi so với đầu nhiệm kỳ và đã có 3,7% đại biểu có trình độ đại học và cao đẳng. Số đại biểu tốt nghiệp trung học phổ thông cũng tăng 57 người. Tuy nhiên, do đa số đại biểu mới tốt nghiệp trung học cơ sở, một số tốt nghiệp tiểu học và phần lớn không được đào tạo, bồi dưỡng về lý luận chính trị, không có chuyên môn, cơ hội tiếp cận các thông tin ít... đại biểu HĐND cấp xã khó khăn khi tham gia quyết định những chủ trương, biện pháp tổ chức thực hiện các nhiệm vụ quan trọng của địa phương; không thể giám sát việc thực thi pháp luật, thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội một cách hiệu quả. Việc đối chiếu, so sánh giữa thực tế với quy định của pháp luật để đánh giá đúng, sai... vượt quá khả năng của không ít đại biểu. Vì vậy, ngay cả công tác phổ biến, tuyên truyền nghị quyết HĐND cũng ít được thực thi nghiêm túc...

Trong nhiệm kỳ qua, nhiều đại biểu HĐND cấp xã chưa thực sự hiểu và làm đúng trách nhiệm, quyền hạn theo luật định. Ngay cả một số Thường trực HĐND cũng chưa quan tâm đến việc thực hiện chức năng của mình. Vì vậy, có tình trạng tiếp xúc cử tri chiếu lệ, chưa chuyển tải đầy đủ, trung thực tâm tư, nguyện vọng của cử tri và nhân dân; giám sát mang tính hình thức, chưa chú trọng những vấn đề cử tri và nhân dân bức xúc... Kỳ họp là hoạt động quan trọng của HĐND, nhưng ở cấp xã, việc tổ chức kỳ họp chưa bảo đảm đúng luật định, nội dung sơ sài; hầu như không đặt ra yêu cầu về chất lượng đối với các báo cáo, tờ trình, dự thảo nghị quyết trình kỳ họp.

Đại biểu HĐND cấp xã nhận thức về kỳ họp đôi khi chỉ đơn giản như hội nghị tổng kết của một ngành, nên không chú trọng thảo luận, đánh giá, chỉ biểu quyết nhất trí là coi như hoàn thành nhiệm vụ! Cũng do nhận thức của Thường trực và đại biểu về kỳ họp HĐND không đúng đắn, nên một số HĐND tổ chức kỳ họp qua loa, chỉ để hợp thức hoá một số chủ trương của địa phương. Thậm chí, kỳ họp cuối năm có nội dung rất quan trọng: đánh giá kết quả thực hiện nghị quyết HĐND; xác định mục tiêu, biện pháp phát triển kinh tế - xã hội... nhưng vào thời điểm giáp Tết Nguyên đán, có xã HĐND chỉ làm việc một buổi sáng, đọc hết các báo cáo, xong bữa liên hoan tất niên cũng kết thúc kỳ họp! Từ nhận thức chưa đúng, dẫn đến hoạt động chiếu lệ, hình thức đã làm giảm hiệu lực, hiệu quả hoạt động và giảm sút niềm tin của cử tri đối với  cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương.
Với cơ cấu, chất lượng như đã nêu, lại không được chú trọng bồi dưỡng kỹ năng hoạt động, đương nhiên các đại biểu HĐND xã, thị trấn không thể thực hiện tốt nhiệm vụ theo luật định. Số đại biểu có trình độ, đang giữ cương vị công tác tại xã, thôn, các cơ quan, đơn vị trong khu vực thì ít có thời gian dành cho hoạt động của cơ quan dân cử.... Do đó, kỳ họp HĐND một số xã, thị trấn, các ý kiến thảo luận chỉ cơ bản nêu lại những vấn đề cử tri đề cập tại các buổi tiếp xúc, đại biểu không có chính kiến. Có kỳ họp HĐND của một xã, khi chủ toạ đề nghị đại biểu đóng góp ý kiến vào báo cáo, dự thảo nghị quyết, thì được trả lời: Cử tri đã nói hết rồi, không phải góp ý nữa! Như vậy là HĐND thông qua nghị quyết với sự đồng thuận rất cao(?) 

Khi quyết định nhưng không hiểu nội dung nghị quyết, không nắm được thực tế địa phương thì đại biểu HĐND cũng không thể thực hiện chức năng giám sát hiệu quả, thậm chí có đại biểu không tự tin tham gia giám sát. Theo dõi hoạt động giám sát của các xã, thị trấn nhiệm kỳ qua cho thấy, Thường trực HĐND nhiều xã thực hiện chức năng giám sát rất hình thức, chưa xây dựng kế hoạch và xác định được vấn đề trọng tâm để giám sát. Có địa phương, cuối nhiệm kỳ HĐND vẫn tỏ ra lúng túng do chưa nắm vững trình tự giám sát; tổ chức giám sát nhưng không kết luận, hoặc kết luận chung chung, không trúng vấn đề; Kết luận giám sát không gửi đến đơn vị, cá nhân được giám sát và các cơ quan quản lý nhà nước. Sau giám sát, mọi việc đâu vẫn vào đó, HĐND không biết đối tượng giám sát có thực hiện kết luận giám sát hay không, kết quả thế nào...

Những hạn chế trong hoạt động của HĐND cấp xã có nhiều nguyên nhân, nhưng cơ bản do nhận thức về vai trò, vị trí của HĐND chưa đúng; chất lượng đại biểu ở cơ sở còn thấp; thiếu kỹ năng, phương pháp hoạt động... Để nâng cao chất lượng hoạt động của HĐND ở cơ sở, sắp tới, bầu cử đại biểu HĐND ba cấp, cần phải nâng cao tiêu chuẩn đại biểu HĐND. Đối tượng được lựa chọn để bầu làm đại biểu phải hội đủ tiêu chuẩn về nhiều mặt: trình độ văn hóa, chuyên môn, chính trị... bên cạnh một số tiêu chuẩn khác, nhằm đáp ứng yêu hoạt động đặc thù của cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương. Đặc biệt, đại biểu HĐND phải có năng lực, trình độ tương đương, chứ không thể thấp hơn thành viên UBND và các đoàn thể. Nhân sự cho HĐND cũng cần được quy hoạch để tạo nguồn và khi đã trúng cử đại biểu phải được đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên, chuyên sâu để đáp ứng nhiệm vụ. Mặt khác, cũng cần có chính sách cụ thể, phù hợp để đại biểu HĐND toàn tâm, toàn ý thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình.