Từ hệ miễn dịch đến siêu vaccine: Hy vọng mới đẩy lùi ung thư
Các nhà khoa học đang chứng minh rằng hệ miễn dịch – lá chắn tự nhiên của cơ thể – có thể trở thành chìa khóa để phòng ngừa và kiểm soát ung thư, căn bệnh vốn được coi là “án tử”.
Ung thư từ lâu đã được xem là một trong những căn bệnh y học đáng sợ nhất, thường được hình dung như một “thế lực bất khả chiến bại”. Nhưng thực tế lại cho thấy điều ngược lại: cơ thể con người có khả năng tự loại bỏ những khối u ở giai đoạn sớm mà chúng ta không hề hay biết.
Các nghiên cứu chỉ ra rằng, đến tuổi trung niên, hầu hết mỗi người đều có thể mang trong cơ thể một vài khối u siêu nhỏ. Tuy nhiên, chúng thường bị hệ miễn dịch tiêu diệt trước khi gây hại. Chỉ khi các tế bào ung thư vượt qua được hàng rào phòng thủ tự nhiên này, chúng mới phát triển thành khối u lớn, gây ra triệu chứng và đe dọa sức khỏe.
Một khi đã đến giai đoạn này, dù hệ miễn dịch vẫn chiến đấu, ung thư thường chiếm ưu thế. Song, chính việc hệ miễn dịch có thể kiểm soát được một số dạng ung thư sớm đã mở ra hy vọng cho giới khoa học trong việc phát triển các phương pháp điều trị hiệu quả hơn.
“Cơ thể chúng ta vốn đã làm điều này. Chúng tôi chỉ đang nỗ lực “thúc đẩy” để hệ miễn dịch làm tốt hơn nữa”, Giáo sư Sarah Blagden, nhà ung thư học tại Đại học Oxford, cho biết. “Đây là một cách tiếp cận hoàn toàn khác trong tư duy về ung thư từ trước tới nay”.
Hệ miễn dịch – “vũ khí” bị bỏ qua
Trong phần lớn lịch sử y học, các liệu pháp điều trị ung thư hầu như bỏ qua vai trò của hệ miễn dịch. Thay vào đó là các phương pháp trực tiếp như phẫu thuật để cắt bỏ khối u, sau đó là hóa trị và xạ trị nhằm tiêu diệt các tế bào còn sót lại.
Thực tế, những tiến bộ trong các phương pháp này đã giúp cải thiện đáng kể tỷ lệ sống sót: hiện nay, khoảng một nửa số bệnh nhân có thể sống ít nhất 10 năm sau chẩn đoán – mốc thời gian thường được coi là dấu hiệu gần như khỏi bệnh.
Số liệu của Cancer Research UK cho thấy, trong gần nửa thế kỷ qua, y học đã đạt được những bước tiến dài trong điều trị ung thư. Một số loại ung thư có tỷ lệ sống sót cải thiện rõ rệt. Chẳng hạn, ung thư tinh hoàn tăng từ 63% năm 1971 lên tới 97% năm 2018, gần như trở thành bệnh có thể chữa khỏi. Ung thư tuyến tiền liệt cũng ghi nhận bước nhảy vọt, từ 22% lên 79%, trong khi ung thư vú ở nữ tăng từ 42% lên 77%.
Ở chiều ngược lại, một số loại ung thư vẫn là thách thức lớn đối với y học hiện đại. Ung thư tuyến tụy dù có tiến bộ nhưng tỷ lệ sống sót sau 10 năm chỉ từ 2% lên 4%, gần như không đáng kể. Tương tự, ung thư phổi vẫn có tỷ lệ rất thấp, chỉ đạt 11% vào năm 2018, còn ung thư não đạt 19%.
Nhìn chung, tỷ lệ sống sót sau 10 năm của tất cả các loại ung thư đã tăng từ 24% năm 1971 lên 50% vào năm 2018, phản ánh những thành tựu nổi bật của khoa học y học trong chẩn đoán sớm, phương pháp điều trị và chăm sóc bệnh nhân. Tuy nhiên, sự chênh lệch giữa các loại ung thư cũng cho thấy vẫn còn nhiều lĩnh vực cần được tiếp tục nghiên cứu và đầu tư.
Khả năng của hệ miễn dịch chỉ thực sự được chú ý sau khi các nhà khoa học nhận thấy sự hiện diện của tế bào miễn dịch ngay trong và xung quanh các khối u, nhiều khi vẫn hoạt động chống lại tế bào ung thư, kể cả ở bệnh nhân giai đoạn cuối. Giải phẫu tử thi cũng cho thấy không ít trường hợp phát hiện những khối u nhỏ chưa từng được nhận biết lúc người bệnh còn sống, chứng tỏ hệ miễn dịch đã kìm hãm chúng hiệu quả.
Theo GS Blagden, “có khả năng những người ở độ tuổi năm mươi mang trong cơ thể nhiều khối tiền ung thư đang được kiểm soát bởi hệ miễn dịch”.
Liệu pháp miễn dịch: CAR-T và thuốc ức chế
Nhiệm vụ truyền thống của hệ miễn dịch là tiêu diệt vi khuẩn, virus. Nhưng một số tế bào, đặc biệt là tế bào T (T – cell), cũng có thể nhận diện và loại bỏ tế bào ung thư nhờ những đột biến khiến chúng sinh sôi bất thường. Vấn đề là, khi ung thư phát triển, nó cũng tích lũy thêm đột biến giúp “qua mặt” hệ miễn dịch.
Trong những năm gần đây, một nhóm thuốc mới – thuốc ức chế điểm kiểm soát miễn dịch (checkpoint inhibitors) – đã được phát triển, giúp gỡ bỏ những “chiếc phanh” vốn kìm hãm phản ứng miễn dịch. Tuy nhiên, loại thuốc này không phải lúc nào cũng hiệu quả với mọi bệnh nhân.
Một phương pháp khác mang lại hy vọng là liệu pháp CAR-T. Trong thập kỷ qua, các bác sĩ đã áp dụng kỹ thuật lấy máu bệnh nhân, tách các tế bào T, sau đó chỉnh sửa gien để chúng có khả năng tìm diệt tế bào B gây bệnh bạch cầu. Những tế bào T đã biến đổi này, gọi là CAR-T, khi được truyền trở lại có thể tồn tại nhiều năm và tiếp tục tiêu diệt tế bào ung thư.
“Đó là một đột phá thực sự lớn”, bác sĩ Dani Edmunds, quản lý thông tin nghiên cứu tại Cancer Research UK khẳng định.
Dù khó khăn hơn trong việc áp dụng cho các khối u rắn như ung thư vú hay đại tràng, mùa hè vừa qua, một thử nghiệm nhỏ cho thấy liệu pháp CAR-T có thể giúp bệnh nhân ung thư dạ dày kéo dài thời gian sống thêm từ trung bình 5,5 tháng lên 8 tháng. “Dù lợi ích còn khiêm tốn, đây là thành công đầu tiên của CAR-T với khối u rắn và có thể là một bước tiến quan trọng”, Tiến sĩ Catherine Elliott, Giám đốc nghiên cứu tại Cancer Research UK nhận định.
Vaccine chống ung thư: Từ trị liệu đến phòng ngừa
Hình thức can thiệp quen thuộc nhất của miễn dịch học là vaccine. Thay vì chống lại virus hay vi khuẩn, một số vaccine mới đang được thiết kế để “dạy” hệ miễn dịch tấn công tế bào ung thư. Loại này được gọi là vaccine trị liệu, nhằm phân biệt với vaccine truyền thống vốn dùng để phòng bệnh.
Hiện nhiều vaccine trị liệu ung thư đang được thử nghiệm, bao gồm với ung thư ruột, da và vùng đầu – cổ. Năm 2023, Dịch vụ Y tế quốc gia chính phủ Anh đã ưu tiên phát triển vaccine ung thư, thiết lập hệ thống hỗ trợ bệnh nhân tham gia thử nghiệm lâm sàng nếu có vaccine phù hợp với loại khối u của họ.
Sự bùng nổ nghiên cứu vaccine Covid-19 đã góp phần thúc đẩy lĩnh vực này. Một số vaccine ung thư mới dựa trên công nghệ mRNA, giống như những vaccine do BioNTech phát triển.
Xa hơn, giới khoa học còn kỳ vọng vào vaccine phòng ngừa ung thư – loại có thể tiêu diệt các tế bào tiền ung thư trước khi chúng phát triển thành khối u. Các nghiên cứu cho thấy chỉ cần nhận diện và “nhắc nhở” hệ miễn dịch về những đột biến sớm này, cơ thể có thể loại bỏ chúng.
“Điều chúng tôi muốn hướng tới là hợp nhất tất cả những vaccine này thành một loại vaccine duy nhất, tiêm cho người dân ở độ tuổi 30 hoặc 40 để bảo vệ họ khỏi ung thư”, Giaos sư Blagden chia sẻ. Bà gọi ý tưởng này là “All Vax”.
Hiện, nhóm nghiên cứu của Giaos sư Blagden đã nhận được khoản đầu tư 70 triệu bảng từ hai tập đoàn dược phẩm lớn (chưa được tiết lộ).
Tương lai: Biến ung thư thành bệnh của quá khứ
Ngay cả khi “All Vax” chưa thành hiện thực, việc tập trung vào giai đoạn tiền ung thư và hệ miễn dịch đã mang lại nhiều lợi ích khác.
Chẳng hạn, một nhóm nghiên cứu tại Đại học Southampton đang phát triển xét nghiệm máu nhằm phát hiện phản ứng miễn dịch với tiền ung thư, mở ra cơ hội điều trị sớm với tỷ lệ khỏi cao hơn. Công ty Elypta của Thụy Điển cũng đang phát triển xét nghiệm nước tiểu, có thể phát hiện dấu hiệu ung thư trước 5 năm so với chẩn đoán thông thường.
Những tiến bộ hiện nay cho thấy y học hiện đại đang mở ra nhiều cơ hội mới trong cuộc chiến chống ung thư. Dù vẫn cần thêm thời gian để hoàn thiện, thành công bước đầu của các phương pháp mang lại hy vọng về một tương lai mà ung thư không còn đồng nghĩa với “án tử”, mà có thể trở thành bệnh lý được kiểm soát và chữa trị hiệu quả, như Giáo sư Blagden khẳng định: “Nếu hiệu quả, chúng ta có thể biến ung thư thành căn bệnh của quá khứ, thay vì là nỗi ám ảnh của tương lai”.
