Tính phi lý đã tạo nên khoa học hiện đại như thế nào?

Trong cuốn sách Cỗ máy tri thức, nhà triết học hàng đầu Michael Strevens sẽ trả lời câu hỏi này.

Cuốn sách được phân chia làm 4 phần, trong hai phần đầu tiên, tác giả dẫn dắt độc giả gặp gỡ các triết gia như Karl Popper, Thomas Kuhn… để khám phá và dõi theo những cuộc tranh luận về các phương pháp khoa học vĩ đại. Từ việc chỉ ra và phân tích những mặt đúng và chưa đúng trong phương pháp của các triết gia này, cũng như nghiên cứu, phân tích một cách nghiêm túc hoạt động nghiên cứu khoa học, tác giả - triết gia Michael Strevens đã đưa ra phương pháp khoa học mới: nguyên tắc lý giải sắt.

Ông chỉ ra rằng, kể từ khi nền khoa học hiện đại xuất hiện, các nhà khoa học được tự do suy nghĩ về mối liên hệ giữa bằng chứng và lý thuyết. Nhưng một khi đã tham gia vào nghiên cứu khoa học, họ buộc phải khám phá ra bằng chứng có sẵn hoặc tạo ra bằng chứng mới để thảo luận.

Khoa học trở thành cỗ máy khuyến khích loài người vốn ưa tranh cãi giờ đây phải tiến hành những phép đo đạc nhàm chán, thực hiện những cuộc thí nghiệm vừa tốn thời gian, vừa hao tiền bạc. Nếu không có khoa học, con người sẽ chẳng bao giờ làm những việc như thế. Nhưng chính nhờ quá trình tích lũy kinh nghiệm thực tế vụn vặt đầy đau thương ấy mà con người mới tìm ra sự thật trong những lý thuyết sai lầm nhưng nghe rất hợp lý. Cuối cùng, những bằng chứng đó sẽ được tích lũy đủ nhiều, để khiến tất cả các nhà khoa học dù trước đây từng chế giễu, mang thành kiến, định kiến ra sao đều phải đồng ý: sẽ có một lý thuyết vững chắc hơn tất cả, có thể giải thích thỏa đáng và dự đoán chính xác nhất.

Tóm lại, nguyên tắc lý giải sắt là bộ nguyên tắc cư xử đầy khiêm nhường, quy định chỉ tiến hành tranh luận khoa học dựa trên bằng chứng chính là nền tảng tạo nên tất cả các phương pháp khoa học giúp nhân loại vững bước trên con đường đi tìm chân lý. Đây chính là nguyên tắc hoạt động tạo ra hiệu quả và quyền năng to lớn của khoa học.

Phần 3 của Cỗ máy khoa học trả câu hỏi: Tại sao khoa học lại xuất hiện muộn đến thế? Thông qua phân tích những địa điểm, thời điểm rõ ràng có nhiều điều kiện thuận lợi nhưng khoa học lại không xuất hiện, tác giả chỉ ra, chính sự phi lý của quy tắc sắt đã khiến con người không thể nhận ra nó trong một thời gian dài.

Strevens viết: “Người Hy Lạp cổ đại sở hữu những thành tựu thi ca, kịch nghệ, âm nhạc, triết học, dân chủ, toán học đỉnh cao - mỗi lĩnh vực đều biểu lộ và tôn vinh bản chất lý trí của con người. Ngược lại, khoa học đòi hỏi các nhà nghiên cứu phải chủ động dẹp bỏ đặc trưng đó vào những lúc cần thiết… Cỗ máy tri thức hoạt động một cách vô cùng lạ thường và không giống bất cứ cách thức nào khác. Nó gặt hái thành tựu nhờ vào sự phối hợp độc đáo giữa tính ngẫu hứng, bảo thủ và phi lý một cách có hệ thống. Chính vì vậy, không có gì đáng ngạc nhiên khi nhân loại chần chừ khá lâu mới dùng đến đòn bẩy này. Nhưng từ khi con người sử dụng đến cỗ máy tri thức, cuộc sống đã trở nên phong phú hơn rất nhiều”.

Trong phần 4, tác giả đưa ra những nhận định về tác động của tính phi lý trong nguyên tắc sắt đối với việc định hình khoa học hiện đại ngày nay, và nhân loại có thể làm gì để có thể kế thừa, phát triển cỗ máy tri thức ấy một cách tốt nhất nhằm khai thác lợi ích từ sức mạnh cũng như áp dụng nó. Bên cạnh đó, loài người còn có thể tự giải thoát khỏi sự tàn phá do chính mình tạo ra trên hành tinh này nhờ sự trợ giúp đắc lực của khoa học.

Theo tác giả Strevens, có hai việc cần làm để thực hiện được mục tiêu này. Thứ nhất, xây dựng chương trình hành động sử dụng nguồn tài trợ và những chính sách đổi mới của chính phủ để thu hút đủ số lượng nhà khoa học nghiên cứu các vấn đề quan trọng. Thứ hai, bảo đảm cỗ máy tri thức có thể vận hành một cách trơn tru, hiệu quả, năng động và mạnh mẽ trong suốt thế kỷ XXI và cả sau này.

Cỗ máy tri thức giúp độc giả nắm bắt được nguồn gốc, phương pháp chân lý trong khoa học, cũng như vai trò và hy vọng khoa học có thể mang lại cho nhân loại. Với những hình ảnh minh họa thú vị, cuốn sách được viết theo phong cách dễ tiếp cận, trình bày các khái niệm đột phá, những tư tưởng cấu trúc lại phần lớn những gì chúng ta nghĩ rằng mình đã biết về nguồn gốc của thế giới hiện đại.