Tích hợp AI vào hoạt động báo chí: Thách thức về đạo đức báo chí

Câu hỏi “ai chịu trách nhiệm” khi xảy ra sai sót trở nên phức tạp hơn bao giờ hết!

Báo cáo tại Hội thảo khoa học quốc tế “Báo chí - truyền thông trong bối cảnh AI phát triển”, PGS.TS Lưu Văn Quảng, Phó Giám đốc Học viện Báo chí và Tuyên truyền nhìn nhận, việc tích hợp AI vào trong hoạt động báo chí đã làm nảy sinh một số vấn đề về đạo đức, như nguy cơ lan truyền tin giả và thông tin sai lệch.

Với khả năng sáng tạo nội dung một cách nhanh chóng, các công cụ AI như ChatGPT có thể soạn thảo những bản tin, hoặc những bài viết nghe có vẻ rất thuyết phục, nhưng trên thực tế, đây có thể hoàn toàn là những thông tin, nội dung không có thật.

Trong quá trình biên tập, nếu các nhà báo thiếu sự cẩn trọng, những nội dung sai sự thật này có thể vẫn được xuất bản, dẫn đến vi phạm nghiêm trọng tính chính xác và sự trung thực của báo chí. Bên cạnh đó, công nghệ “giả mạo chuyên sâu” (deepfake) còn có thể tạo ra những hình ảnh, video giả mạo rất tinh vi.

Theo PGS.TS Lưu Văn Quảng, quá trình ứng dụng AI trong hoạt động báo chí cũng cho thấy, AI hoạt động theo mô hình “hộp đen” khi tự động tạo ra các nội dung, do đó, nếu thiếu sự giám sát của con người, có thể sẽ dẫn đến những sai sót về mặt nội dung.

Trên thực tế, một số tòa soạn đã thử nghiệm chương trình dùng AI để viết tin bài rồi sử dụng các tin bài này mà thiếu sự kiểm chứng thông tin. Điều này khiến cho các nội dung được báo chí cung cấp có thể chứa cả thông tin sai mà độc giả không hay biết.

“Việc thiếu minh bạch về mức độ tham dự của AI trong các nội dung báo chí cũng đặt ra những câu hỏi về mặt đạo đức như: Liệu độc giả có quyền được biết bài viết mà họ đọc do ai tạo ra, do AI hay do các phóng viên? Cùng với đó là vấn đề trách nhiệm giải trình khi xảy ra các sai sót. Nếu một bản tin do AI viết ra có thông tin sai, hoặc vi phạm về đạo đức, thì trách nhiệm thuộc về ai? Thuộc về các lập trình viên AI, thuộc về nhà báo sử dụng AI, hay tổng biên tập?”, PGS.TS Lưu Văn Quảng đặt câu hỏi.

Theo Thượng tá, TS Bùi Hoàng Thao, Trường Đại học Kỹ thuật - Hậu cần Công An Nhân Dân, AI trong báo chí dễ dẫn đến tình trạng thiên vị thuật toán (algorithmic bias) nếu không có cơ chế giám sát chặt chẽ. Các mô hình AI học từ dữ liệu quá khứ, vốn dĩ chứa nhiều định kiến xã hội nên rất dễ tái sản xuất hoặc thậm chí khuếch đại các thành kiến đó trong nội dung tin tức. Điều này đe dọa nguyên tắc công bằng và khách quan vốn được coi là nền tảng của báo chí chuyên nghiệp.

Bên cạnh đó, việc sử dụng AI để tạo ra tin tức cũng làm suy giảm mức độ minh bạch và khả năng truy cứu trách nhiệm. Người tiêu dùng tin tức có thể không nhận ra nội dung được viết bởi máy móc, dẫn tới việc đánh giá sai lệch về nguồn gốc và độ tin cậy của thông tin. Vấn đề đảm bảo quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu cá nhân cũng trở nên cấp thiết trong bối cảnh AI thu thập và xử lý lượng lớn dữ liệu để cá nhân hóa nội dung cho người đọc.

“Nếu không tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc đạo đức về quyền riêng tư, báo chí có nguy cơ vi phạm quyền cơ bản của công dân, từ đó gây ra hệ quả pháp lý nghiêm trọng”, Thượng tá, TS Bùi Hoàng Thao nhấn mạnh. Ông cũng cho rằng khi AI ngày càng tham gia vào các công đoạn biên tập và kiểm chứng thông tin, câu hỏi “ai chịu trách nhiệm” khi xảy ra sai sót trở nên phức tạp hơn bao giờ hết.

Đồng quan điểm trên, PGS.TS Nguyễn Xuân Phong, Phó Giám đốc Học viện Chính trị khu vực IV cho rằng một trong những thách thức lớn nhất của AI trong truyền thông là các vấn đề đạo đức liên quan đến tính chân thực của nội dung. Các công cụ AI như deepfake và các mô hình ngôn ngữ lớn có thể tạo ra nội dung giả mạo, làm gia tăng nguy cơ lan truyền thông tin sai lệch.

Theo khảo sát của Deloitte về người tiêu dùng kết nối năm 2024, trong số những người đã quen thuộc hoặc sử dụng AI tạo sinh, 68% lo ngại rằng nội dung tổng hợp có thể bị lợi dụng để lừa đảo và 59% gặp khó khăn trong việc phân biệt giữa nội dung do con người tạo ra và nội dung do AI tạo ra. Ngoài ra, nhiều trường hợp thực tế đã chứng minh rằng các thuật toán AI thường bị thiên vị do dữ liệu đầu vào không đa dạng, dẫn đến việc tái sản xuất các định kiến xã hội trong nội dung truyền thông.

PGS.TS Nguyễn Xuân Phong cũng nhìn nhận, sự tự động hóa của AI nảy sinh nguy cơ mất việc làm đối với các phóng viên, biên tập viên và chuyên viên báo chí, truyền thông. “Điều này chắc chắn sẽ còn tiếp tục diễn ra mạnh mẽ hơn nữa trong thời gian tới, trước sự bùng nổ của các công cụ AI”, ông nhận định.

Đặc biệt, ông nhấn mạnh hiện Việt Nam chưa có quy định pháp lý cụ thể về trách nhiệm đối với nội dung do AI tạo ra. Các văn bản pháp luật hiện hành như Bộ luật Dân sự và Luật Sở hữu trí tuệ, chỉ công nhận cá nhân và tổ chức là chủ thể pháp lý, chưa thừa nhận AI là một chủ thể trong quan hệ pháp luật.

Điều này dẫn đến việc chưa xác định rõ ràng ai sẽ chịu trách nhiệm pháp lý khi nội dung do AI tạo ra gây ra thiệt hại hoặc vi phạm pháp luật. Trong trường hợp AI được sử dụng để thực hiện hành vi phạm tội, trách nhiệm hình sự có thể được áp dụng đối với người lập trình, chủ sở hữu hoặc người sử dụng AI nhưng chưa có quy định cụ thể về trách nhiệm pháp lý đối với chính AI hoặc nội dung mà nó tạo ra.

Những thách thức đặt ra đối với việc tận dụng sức mạnh của AI trong hoạt động báo chí

Liên quan tới những thách thức đặt ra đối với việc tận dụng sức mạnh của AI trong hoạt động báo chí hiện nay, PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng, Viện trưởng Viện Báo chí - Truyền thông, Học viện Báo chí và Tuyên truyền nhìn nhận, có 3 thách thức lớn nhất.

Theo đó, nguồn lực công nghệ vẫn còn là một rào cản đáng kể. Nhiều cơ quan báo chí, đặc biệt là các đơn vị quy mô vừa và nhỏ, chưa có đủ hạ tầng kỹ thuật, nhân lực chuyên môn cũng như tài chính để đầu tư vào các giải pháp AI hiện đại. Trong khi đó, việc ứng dụng AI đòi hỏi sự đồng bộ từ phần mềm, phần cứng đến chiến lược chuyển đổi số -điều mà không phải đơn vị nào cũng sẵn sàng đáp ứng.

Chúng ta cũng thiếu nguồn nhân lực vừa có chuyên môn nghiệp vụ vững vàng, vừa am hiểu và làm chủ được công nghệ AI.

“Trong bối cảnh truyền thông số phát triển mạnh mẽ, AI đang ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc thu thập, xử lý và phân tích thông tin, hỗ trợ nhà báo nâng cao hiệu quả công việc. Tuy nhiên, lực lượng làm báo hiện tại vẫn chủ yếu được đào tạo theo phương pháp truyền thống, chưa bắt kịp xu thế chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ mới”, PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng nói.

Thách thức lớn khác liên quan đến chi phí đầu tư cao, khó tiếp cận với các cơ quan báo chí địa phương. Theo PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng, việc triển khai AI đòi hỏi đầu tư vào hạ tầng công nghệ, phần mềm chuyên dụng và quan trọng hơn là nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn cao về công nghệ và phân tích dữ liệu.

Ngoài ra, chi phí duy trì, nâng cấp hệ thống cũng không nhỏ. Điều này khiến nhiều đơn vị báo chí địa phương gặp khó khăn trong việc tiếp cận và triển khai các giải pháp AI, dẫn đến khoảng cách ngày càng lớn về khả năng sản xuất nội dung số giữa báo chí trung ương và địa phương.

PGS.TS Vũ Trọng Lâm, Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cho rằng, hiện nay, nhận thức của một số cơ quan báo chí, nhất là người đứng đầu về ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong hoạt động báo chí còn chưa thật đầy đủ. Vẫn còn tình trạng “không hiểu, không thấy, không quan tâm”, xem nhẹ hiệu quả ứng dụng của công nghệ trí tuệ nhân tạo trong các công đoạn cụ thể của hoạt động báo chí, chưa xem đây là một trong những nguồn lực, động lực để đột phá hiệu quả hoạt động báo chí.

Do đó, nhiều đơn vị chưa chú trọng đúng mức đến việc khai thác, ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào hoạt động và thiếu mục tiêu phát triển, lộ trình triển khai và thiếu kế hoạch, chiến lược rõ ràng.

Bên cạnh đó, hệ sinh thái công nghệ, kỹ thuật của các cơ quan báo chí ở nước ta hiện nay còn nhiều yếu kém.

“Hiện nay, những vấn đề chính ảnh hưởng đến việc triển khai công nghệ trí tuệ nhân tạo trong hoạt động báo chí nước ta bao gồm: cơ sở hạ tầng kỹ thuật chưa đầy đủ, năng lực kỹ thuật chưa đủ mạnh, trình độ ứng dụng và khả năng đổi mới công nghệ trí tuệ nhân tạo còn hạn chế và nhu cầu tối ưu hóa mô hình hợp tác giữa các cơ quan báo chí - truyền thông và các công ty công nghệ chưa được chú trọng”, ông phân tích.

PGS.TS Vũ Trọng Lâm cũng đề cập đến việc thiếu hụt dữ liệu lớn đang trở thành “điểm nghẽn” trong quá trình phát triển trí tuệ nhân tạo trong hoạt động báo chí nước ta. Dù nhiều cơ quan báo chí - truyền thông trong nước đang tích cực triển khai hoạt động này, nhưng khối lượng lớn các nguồn dữ liệu như thông cáo báo chí, tư liệu, tài liệu lịch sử, dữ liệu hình ảnh, video... cần rất nhiều chi phí; công tác "làm sạch dữ liệu", phân loại, sắp xếp, lập chỉ mục và quản lý lưu trữ dữ liệu nhằm tạo ra dữ liệu thông tin chất lượng cao cũng cần nhiều nguồn lực tài chính và thời gian vật chất.

“Do đó, trước mắt, hầu hết các cơ quan báo chí - truyền thông vẫn còn một chặng đường dài để chuyển từ kỷ nguyên "kỹ thuật số" sang kỷ nguyên "dữ liệu", ông nhấn mạnh.