Thách thức lớn với tiến trình hòa bình ở Trung Đông

Thỏa thuận ngừng bắn sụp đổ

Khi lệnh ngừng bắn giữa Hamas và Israel có hiệu lực vào ngày 19.1, thế giới kỳ vọng thỏa thuận này sẽ mở ra cánh cửa hòa bình cho người dân Palestine. Tuy nhiên, thỏa thuận ngừng bắn đó và các cuộc đàm phán liên quan hiện đã bị gạt sang một bên bởi các cuộc tấn công mới của Israel vào Gaza.

Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) ngày 19.3 cho biết, quân đội của họ “bắt đầu các hoạt động trên bộ có mục tiêu ở miền Trung và miền Nam Dải Gaza nhằm mở rộng vùng an ninh, đồng thời tạo ra vùng đệm một phần giữa miền Bắc và miền Nam Dải Gaza”. Đây là một phần của hoạt động trên bộ, quân đội đã mở rộng quyền kiểm soát của mình xa hơn đến trung tâm Hành lang Netzarim. Động thái của Israel diễn ra chỉ một ngày sau khi quân đội nước này tiến hành các cuộc không kích Gaza khiến hơn 400 người thiệt mạng, đánh dấu ngày đẫm máu nhất trong cuộc xung đột giữa Israel và Hamas.

Israel tuyên bố, chiến dịch mới chỉ bắt đầu. Bộ trưởng Quốc phòng Israel cảnh báo, người dân Gaza sẽ “phải trả giá” nếu Hamas không trả tự do cho các con tin Israel và tiếp tục thống trị Dải Gaza. Điều này cho thấy chính quyền Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tiếp tục coi sức ép quân sự là cách tốt nhất để buộc Hamas thả các con tin. Cho đến nay, trong số 251 con tin bị Hamas và các đồng minh bắt giữ vào ngày 7.10.2023, quân đội Israel chỉ đưa được 8 con tin còn sống trở về Israel. Phần lớn đã được thả theo một phần của thỏa thuận ngừng bắn để đổi lấy tù nhân Palestine.

Hamas hiện vẫn chưa có phản ứng quân sự với các cuộc không kích mới của Israel. Quan chức cấp cao Hamas Taher al-Nunu cho biết, họ sẵn sàng đàm phán để đưa lệnh ngừng bắn trở lại đúng hướng.

Tình hình trên thực địa diễn ra trong bối cảnh cuộc đàm phán tại Ai Cập giữa Israel và Hamas về lệnh ngừng bắn tại Dải Gaza đang lâm vào bế tắc, những khác biệt trong cách tiếp cận của hai bên đã khiến thỏa thuận không thể kéo dài. Hamas yêu cầu Israel phải rút quân hoàn toàn khỏi Gaza, chấm dứt phong tỏa, hỗ trợ tài chính và tái thiết lãnh thổ; trong khi Israel chỉ đồng ý kéo dài giai đoạn một của thỏa thuận đến giữa tháng 4 với điều kiện Hamas tiếp tục thả thêm con tin, thay vì tiến thẳng vào giai đoạn hai.

Bế tắc này khiến nỗ lực hòa giải của Mỹ, Ai Cập và Qatar không mang lại kết quả. Đặc phái viên Mỹ về Trung Đông Steve Witkoff đã đề xuất một giải pháp trung gian, Hamas sẽ thả 5 con tin còn sống và trao trả một nửa số thi thể con tin đã thiệt mạng để đổi lấy việc kéo dài lệnh ngừng bắn thêm vài tuần. Tuy nhiên, phía Hamas không chấp nhận điều kiện này, cho rằng điều đó không phải một giải pháp lâu dài. Tiến sĩ Marwan Bishara, nhà phân tích chính trị của Al Jazeera, nhận định rằng: “Bản thân Hamas hiểu rằng, nếu họ chấp nhận điều kiện hiện tại, họ sẽ không có bất kỳ sự bảo đảm nào về một lệnh ngừng bắn toàn diện trong tương lai”.

Những tính toán chiến lược

Giới chuyên gia nhận định rằng sự đổ vỡ của thỏa thuận lần này không chỉ đơn thuần là một bước lùi trong tiến trình hòa bình mà còn phản ánh những tính toán chiến lược của cả hai bên. Theo Giáo sư Aaron David Miller, chuyên gia về Trung Đông tại Viện Carnegie, Chính phủ Israel đang tận dụng thời điểm này để gia tăng áp lực lên Hamas, buộc tổ chức này phải nhượng bộ trong các cuộc đàm phán tiếp theo. Ông nhấn mạnh rằng: “Tel Aviv có thể đang cố gắng tạo ra một tình thế mà Hamas không thể lùi bước nếu không chịu tổn thất nặng nề, từ đó làm suy yếu vị thế của nhóm này trong tương lai”.

Nhìn từ góc độ chiến lược, động thái của Israel có thể là một chiến thuật gây áp lực nhằm buộc Hamas phải nhượng bộ trong vấn đề trao đổi con tin. Theo Tiến sĩ Jonathan Schanzer, chuyên gia về an ninh tại Quỹ Bảo vệ Dân chủ (FDD): “Israel có thể đang cố gắng tái định hình cuộc chiến bằng cách đưa Hamas vào tình thế không thể kiểm soát, từ đó giành lại quyền chủ động trên bàn đàm phán”.

Việc mở lại chiến dịch không kích Gaza là chiến thuật “vừa tấn công - vừa đàm phán” của Israel. Nếu Hamas tiến hành các vụ tấn công đáp trả, Israel có thể huy động lại lực lượng để tiến hành cuộc tấn công trên bộ lớn vào Gaza. Việc Israel phá vỡ thỏa thuận ngừng bắn có thể làm gián đoạn hoặc trì hoãn các nỗ lực hòa bình và đàm phán trong tương lai giữa hai bên.

Theo các chuyên gia, tình hình hiện nay có thể dẫn đến ba kịch bản trong thời gian tới. Thứ nhất, nếu Hamas đáp trả bằng các cuộc tấn công vào Israel, Tel Aviv có thể tiến hành một chiến dịch quân sự trên bộ lớn ở Gaza, chắc chắn sẽ kéo theo thiệt hại nặng nề hơn về người và cơ sở hạ tầng. Một kịch bản khác là dù các cuộc đàm phán bị đình trệ nhưng không có chiến tranh quy mô lớn, trong đó Israel tiếp tục không kích có giới hạn, còn Hamas tìm cách duy trì sức ép ngoại giao thông qua các nước Ảrập và LHQ. Một kịch bản khả quan hơn là các bên có thể quay lại bàn đàm phán, nếu Mỹ, Qatar và Ai Cập tìm ra một giải pháp mới được cả hai phía chấp nhận. Tuy nhiên, điều này phụ thuộc vào áp lực quốc tế và thái độ của chính quyền Thủ tướng Benjamin Netanyahu.

Nguy cơ xung đột lan rộng ở Trung Đông

Việc Israel phá vỡ thỏa thuận ngừng bắn đã gây ra phản ứng mạnh mẽ trên trường quốc tế. Liên Hợp Quốc nhấn mạnh rằng, Gaza đang đứng trước một thảm họa nhân đạo nghiêm trọng và kêu gọi một lệnh ngừng bắn lâu dài để tránh leo thang xung đột. Mỹ bày tỏ sự thất vọng về việc đàm phán thất bại nhưng vẫn khẳng định quyền tự vệ của Israel.

Giao tranh tái diễn có khả năng làm trầm trọng thêm tình hình nhân đạo vốn đã rất tồi tệ ở Gaza và có thể khiến tính mạng của những con tin mà Hamas vẫn đang giam giữ trong vùng đất này đối mặt với nguy hiểm hơn nữa. Trong khi các bên tiếp tục theo đuổi chiến thuật “vừa tấn công - vừa đàm phán”, những người dân Palestine ở Gaza cùng các con tin Israel vẫn là những nạn nhân lớn nhất của cuộc xung đột này. Theo đó, hàng nghìn người Israel đã biểu tình tại Jerusalem, cáo buộc Thủ tướng Benjamin Netanyahu không màng đến sự an toàn của những con tin còn lại khi tiếp tục các cuộc tấn công vào Gaza.

Trong bối cảnh đó, vai trò của cộng đồng quốc tế, đặc biệt là Mỹ, Ai Cập và Qatar, sẽ là yếu tố quyết định xem chiến tranh có tiếp tục leo thang hay không. Ai Cập và Qatar - hai nước trung gian quan trọng, hiện đang tìm cách khởi động lại các cuộc đàm phán, nhưng cũng thừa nhận triển vọng đạt được một thỏa thuận mới đang trở nên mong manh. Liên đoàn Ảrập đã kêu gọi Hội đồng Bảo an LHQ tổ chức phiên họp khẩn cấp nhằm gây áp lực lên Israel để ngừng các hoạt động quân sự.

Không những vậy, xung đột giữa Israel và Hamas có thể lan rộng, ảnh hưởng đến an ninh và ổn định của các quốc gia láng giềng trong khu vực Trung Đông; có nguy cơ dẫn đến xung đột ở Lebanon giữa Israel và Hezbollah, các cuộc không kích trực tiếp giữa Israel và Iran, và các cuộc tấn công của Houthis ở Yemen vào Israel và các tàu vận tải quốc tế ở Biển Đỏ.

Giới quan sát nhận định, cuộc khủng hoảng này một lần nữa nhắc nhở thế giới rằng, chừng nào xung đột Israel - Palestine chưa có một giải pháp chính trị lâu dài, mọi lệnh ngừng bắn đều rất mong manh.