Quy định về AI trong báo chí, truyền thôngCuộc đua pháp lý toàn cầu

Brazil: mở ra kỷ nguyên mới trong quản lý AI

Brazil đang ở thời điểm quan trọng trong quá trình quản lý AI nói chung và AI trong truyền thông nói riêng, sau khi Dự luật Trí tuệ nhân tạo (AI Bill) mang tính bước ngoặt được Thượng viện thông qua vào tháng 12/2024 và đang được Hạ viện xem xét. Dự luật này được thiết kế nhằm cân bằng mục tiêu phát triển AI và bảo vệ quyền con người, định nghĩa rõ ràng các nguyên tắc, quyền lợi và nghĩa vụ của các bên liên quan.

Phân loại và đánh giá rủi ro: Giống như AI Act của EU, AI Bill áp dụng cách tiếp cận dựa trên mức độ rủi ro - những hệ thống AI “rủi ro cao” như việc sử dụng ChatGPT, buộc phải trải qua đánh giá tác động thuật toán, rủi ro và có sự giám sát rõ ràng. Đặc biệt, việc sử dụng AI tổng quát (generative AI) phải được gắn nhãn thông qua metadata hoặc watermark - để người dùng biết rõ nguồn gốc nội dung do AI tạo ra. Quy định này nhằm bảo đảm rằng các hệ thống AI an toàn cho mục đích sử dụng công cộng, đặc biệt là trong lĩnh vực báo chí, truyền thông.

Yêu cầu minh bạch hóa: AI Bill yêu cầu các công ty công nghệ phải bảo đảm để người dùng có thể hiểu được cách AI đưa ra quyết định, bao gồm: quyền được thông báo trước; quyền được giải thích về các quyết định của AI và quyền phản đối các quyết định.

Sự giám sát của con người: AI Bill quy định sự giám sát hiệu quả của con người trong suốt vòng đời của AI, bao gồm cả việc sử dụng AI trong truyền thông.

Chế tài và xử phạt: Bên vi phạm có thể bị phạt lên tới 50 triệu real (tương đương 2% doanh thu), cùng các hình phạt bổ sung như cảnh cáo, đình chỉ hoạt động, thậm chí cấm sử dụng hệ thống AI vi phạm. Đồng thời, trách nhiệm dân sự sẽ được chiếu theo Bộ luật Dân sự hoặc Luật Bảo vệ người tiêu dùng.

Dự luật AI của Brazil, nếu được Hạ viện thông qua sẽ là một trong những khung pháp lý toàn diện và tiên tiến nhất tại Mỹ Latin. Văn bản này vừa khuyến khích sáng tạo, vừa bảo vệ quyền con người, thúc đẩy minh bạch, an toàn và bền vững. Thực hiện dự luật sẽ đòi hỏi nhiều nỗ lực từ các cơ quan chức năng và doanh nghiệp, nhưng cũng hứa hẹn đưa Brazil trở thành điểm sáng trong quản trị AI toàn cầu.

Mỹ: chưa có luật liên bang

Mỹ là cái nôi công nghệ AI toàn cầu nhưng lại đang thiếu một đạo luật AI liên bang toàn diện. Vào cuối năm 2023, cựu Tổng thống Joe Biden đã ký một Sắc lệnh Hành pháp về AI, yêu cầu các cơ quan chính phủ đánh giá rủi ro của AI trong các lĩnh vực thiết yếu, bao gồm truyền thông và quảng cáo. Tuy nhiên, sắc lệnh này đã bị Tổng thống Donald Trump vô hiệu hóa ngay sau khi ông nhậm chức nhằm "cởi trói" cho lĩnh vực công nghệ.

Nhật Bản: chọn con đường kiểm soát thông minh

Từ năm 2023, Bộ Truyền thông Nhật Bản đã khởi động các cuộc khảo sát toàn quốc về việc sử dụng AI trong các cơ quan truyền thông. Đến cuối năm 2024, Bộ đã ban hành “Hướng dẫn sử dụng AI trong truyền thông”, trong đó nhấn mạnh ba trụ cột chính:

Một là, minh bạch và gắn nhãn nội dung do AI tạo ra: các cơ quan báo chí phải ghi rõ ràng đâu là nội dung do AI biên soạn, đâu là nội dung do phóng viên viết. Việc này nhằm bảo đảm độc giả không bị nhầm lẫn, đồng thời giữ vững giá trị nghề nghiệp của nhà báo con người.

Hai là, bảo vệ danh tính và hình ảnh nhà báo: Cấm sử dụng AI để tạo hình ảnh, video hoặc giọng nói giả mạo nhà báo mà không có sự đồng ý. Đây là động thái phản ứng trước một số vụ việc sử dụng công nghệ deepfake mạo danh nhà báo trên mạng xã hội.

Ba là, yêu cầu trách nhiệm pháp lý rõ ràng: nếu nội dung AI gây tổn hại danh dự, uy tín của nhà báo hay tổ chức báo chí, cơ quan sử dụng AI phải chịu trách nhiệm pháp lý như một người viết nội dung sai lệch.

Những quy định này tuy không có tính cưỡng chế như luật pháp, nhưng đã trở thành chuẩn mực đạo đức truyền thông tại Nhật Bản. Nhiều tập đoàn truyền thông lớn như NHK, Asahi Shimbun, Mainichi Shimbun… đã tích cực hưởng ứng và triển khai nghiêm ngặt.

Một vấn đề pháp lý đang nóng tại Nhật Bản là việc AI được đào tạo bằng dữ liệu báo chí có bản quyền. Các nhà xuất bản báo chí cho rằng điều này vi phạm quyền tác giả nếu không có sự đồng ý hoặc đền bù thích đáng. Trước tình hình đó, Hiệp hội Nhà báo Nhật Bản (JPA) đã kiến nghị Quốc hội ra luật cấm sử dụng nội dung báo chí trong dữ liệu huấn luyện AI nếu không có sự đồng ý rõ ràng từ nhà xuất bản hoặc tác giả. Theo JPA, đây là bước cần thiết để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, uy tín nghề nghiệp và duy trì giá trị thông tin chính thống.

Trên cơ sở kiến nghị này, đầu năm 2025, một dự thảo luật mới đang được Bộ Tư pháp xem xét. Nếu được thông qua, Nhật Bản sẽ trở thành quốc gia châu Á đầu tiên ban hành luật hạn chế AI thu thập dữ liệu báo chí một cách không kiểm soát.

Canada và Australia: cân bằng giữa tự do và trách nhiệm

Canada và Australia đi theo mô hình châu Âu, nhưng cách tiếp cận mềm dẻo hơn. Chính phủ Canada đang xúc tiến Dự luật AI và dữ liệu, trong đó có điều khoản yêu cầu các nhà sản xuất AI công khai rủi ro liên quan đến việc sử dụng AI trong các nội dung công cộng, bao gồm truyền thông, quảng cáo và giải trí.

Trong khi đó, Ủy ban Truyền thông và Truyền hình Australia đã ban hành Hướng dẫn tự nguyện về AI trong báo chí, gồm các nội dung: Khuyến nghị không sử dụng AI để sản xuất tin tức “nóng” mà không có kiểm tra con người; Khuyến khích các nhà đài ghi rõ mức độ can thiệp của AI vào quá trình sản xuất.

Tuy nhiên, cả hai nước đều chưa có cơ chế, chế tài rõ ràng trong trường hợp các đơn vị truyền thông vi phạm.

Trung Quốc: nhà nước quản lý nghiêm ngặt

Trung Quốc là một trong những quốc gia có khung pháp lý toàn diện và nghiêm ngặt nhất với AI trong truyền thông, nhưng theo hướng kiểm soát thông tin từ trung ương.

Từ năm 2022, Quy định về dịch vụ tổng hợp nội dung do AI tạo ra do Cục Quản lý không gian mạng Trung Quốc (CAC) ban hành đã yêu cầu các công ty công nghệ phải kiểm duyệt nội dung AI trước khi phát hành; gắn nhãn “nội dung tổng hợp” với mọi bài viết, video, giọng nói do AI tạo; cấm các mô hình AI “thách thức hệ tư tưởng nhà nước”, “xuyên tạc lịch sử” hoặc “làm tổn hại uy tín lãnh đạo”.

Chưa có "mẫu số chung"

Khi AI ngày càng được tích hợp sâu rộng vào ngành công nghiệp truyền thông - từ sản xuất nội dung, kiểm duyệt đến phân phối thông tin - thế giới đang bước vào một kỷ nguyên pháp lý mới, nơi câu hỏi không còn là “AI có nên bị kiểm soát?” mà là “kiểm soát AI như thế nào để vừa bảo vệ dân chủ, vừa không kìm hãm đổi mới?”.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy tốc độ phát triển vượt bậc và khả năng phát triển theo từng giây của AI - đặc biệt là các mô hình AI tổng quát như ChatGPT, Sora, Gemini - đang khiến luật pháp luôn bị “chạy theo sau”.

Trong khi đó, tình trạng thiếu nhất quán trong quy định về AI trong truyền thông giữa các khu vực - từ cách tiếp cận kiểm soát tập trung ở Trung Quốc, cho đến kiểm soát có điều kiện ở EU, hay "thả" tự do ở Mỹ, khiến thế giới vẫn thiếu một “mẫu số chung” về cách ứng xử với AI trong lĩnh vực then chốt này. Đây cũng sẽ là thách thức trong quá trình hợp tác toàn cầu nhằm quản lý AI.

Cuộc đua pháp lý về AI trong truyền thông hiện nay không chỉ là câu chuyện của các nhà lập pháp, mà còn là cuộc đối thoại giữa công nghệ và xã hội, giữa đổi mới và đạo đức, giữa tự do và trách nhiệm. AI không phải là thảm họa, nhưng nếu không được kiểm soát đúng cách, nó có thể trở thành công cụ phá hoại lòng tin công chúng - thứ mà truyền thông đang ngày càng thiếu trong thời đại số.