Quản lý chất thải rắn sinh hoạt: Yêu cầu đổi mới trong quản lý môi trường đô thị

Triển khai phân loại rác tại nguồn tại cơ sở vẫn còn nhiều bất cập

Theo số liệu tổng hợp của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tính đến ngày 30/6, mỗi ngày cả nước phát sinh khoảng 69,4 nghìn tấn chất thải rắn sinh hoạt. Trong đó, Hà Nội phát sinh 7.300 tấn/ngày và TP. Hồ Chí Minh phát sinh khoảng 14.000 tấn/ngày. Lượng rác thải này tạo áp lực lớn cho hệ thống xử lý, với chỉ khoảng 91% được xử lý.

Khối lượng chất thải rắn sinh hoạt lớn đã tạo sức ép vô hình đến các công tác thu gom, vận chuyển. Tuy nhiên, chia sẻ về mức giá dịch vụ vệ sinh môi trường, Trưởng phòng truyền thông Công ty Môi trường Đô thị Hà Nội Urenco Ngô Thanh Loan cho biết, tại Hà Nội, hiện giá dịch vụ thu gom, vận chuyển chất thải rắn sinh hoạt đối với cá nhân cư trú ở phường là 6.000 đồng/người/tháng, nếu hộ gia đình có 4 người thì tương đương 24.000 đồng/hộ/tháng.

Trong khi ở TP. Hồ Chí Minh mức thu là 84.000 đồng/hộ, Quảng Nam khoảng 30.000 - 40.000 đồng/hộ.

“TP. Hà Nội đang có mức giá dịch vụ vệ sinh môi trường thấp nhất trong cả nước và đơn giá này đã được ban hành từ 10 năm trước. Và với mức thu 6.000 đồng/tháng đối với phường và 3.000 đồng/tháng đối với xã là chưa tính đúng tính đủ các chi phí phải chi trả cho công tác thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải rắn sinh hoạt theo quy trình, định mức thực hiện đã được thành phố ban hành tại Quyết định số 30/2020/QĐ-UBND ngày 26/11/2020”, Trưởng phòng truyền thông Công ty Môi trường Đô thị Hà Nội Urenco thông tin.

Nhận định từ thực tiễn, bà Ngô Thanh Loan cho biết việc phân loại rác sinh hoạt tại nguồn nếu không được thực hiện đúng cách, toàn bộ chu trình xử lý chất thải sẽ bị ảnh hưởng.

“Nếu rác chưa được phân loại triệt để và bị lẫn tạp chất sẽ làm giảm chất lượng đầu ra của sản phẩm sau tái chế, thậm chí không thể sử dụng. Điều này cũng khiến chi phí phân loại, xử lý gia tăng do phải bổ sung công đoạn phân loại lại, kéo dài thời gian và gây lãng phí nguồn lực”, bà Ngô Thanh Loan chia sẻ.

Đồng tình với nhận định của đại diện Công ty Môi trường Đô thị Hà Nội Urenco, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, PGS.TS Nguyễn Đình Thọ cho biết, từ ngày 1/1/2025, việc phân loại rác tại nguồn đã chính thức trở thành nghĩa vụ bắt buộc đối với mọi cá nhân và hộ gia đình tại Việt Nam theo Luật Bảo vệ môi trường năm 2020.

“Tuy vậy, đến thời điểm này, nhiều địa phương (kể cả Hà Nội) vẫn chưa hoàn thiện hạ tầng thu gom và tái chế. Điều này dẫn đến thách thức trong việc thực hiện đồng bộ từ phân loại, thu gom, vận chuyển đến xử lý rác”, PGS.TS Nguyễn Đình Thọ nhận định.

Về cơ chế tài chính, hiện nay Việt Nam vẫn chủ yếu thu phí rác thải theo đầu người, dự kiến từ năm 2025 sẽ điều chỉnh tăng khoảng 7 lần so với năm 2024. Riêng các khu, cụm công nghiệp sẽ áp dụng mức phí 1.175 đồng/kg.

Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp và Môi trường PGS.TS Nguyễn Đình Thọ đánh giá, tuy hệ thống chính sách pháp luật đã được ban hành khá đầy đủ, ý thức của người dân đã cải thiện đáng kể so với 10-20 năm trước nhưng trên thực tế, việc triển khai phân loại rác tại nguồn tại cơ sở vẫn còn nhiều bất cập, từ hạ tầng kỹ thuật, ứng dụng công nghệ cho đến thay đổi hành vi xã hội.

"Nếu chúng ta yêu cầu người dân phân loại mà không có hệ thống thu gom và xử lý đồng bộ, chẳng khác nào làm hình thức, dẫn đến lãng phí, tốn kém và gây bức xúc xã hội", Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách Nông nghiệp và Môi trường PGS.TS Nguyễn Đình Thọ nhấn mạnh.

Từ quá trình giám sát Ủy viên là ĐBQH hoạt động chuyên trách tại Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Nguyễn Ngọc Sơn cho rằng đang còn tồn tại những vướng mắc trong chính sách pháp luật về phí, giá dịch vụ môi trường, gây ảnh hưởng đến quy trình thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt.

“Hiện nay về phí, giá dịch vụ, Luật Bảo vệ môi trường Năm 2020 đặt ra quy tắc là tính phí thu gom dựa trên khối lượng và thể tích sau phân loại. Thế nhưng thực tế hiện nay, bên cạnh các địa phương đã thực hiện thì cũng có nhiều địa phương thu phí khoán theo các hộ gia đình”, đại biểu Nguyễn Ngọc Sơn nhận định.

Điều này dẫn đến thiếu vắng động lực giảm rác thải từ chính trong dân cư. Đáng chú ý, tình trạng giá, đơn giá thu gom chưa phản ánh đầy đủ chi phí khiến nhà đầu tư không mặn mà đầu tư xử lý chất thải rắn sinh hoạt.

“Nhiều địa phương duy trì mức thu thấp, ngân sách bù lỗ lớn, tình trạng áp bảng giá một mức cho mọi hộ gia đình còn phổ biến”, ông Sơn thông tin.

Hiện nay, UBND thành phố Hà Nội đang lấy ý kiến về dự thảo điều chỉnh giá dịch vụ thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải rắn sinh hoạt. Theo dự kiến, mức phí sẽ được điều chỉnh tăng dần trong 2 năm tới, với mức cao nhất lên đến 43.000 đồng/người/tháng.

Theo dự thảo, trong năm 2025, mức thu sẽ tăng lên 21.000 đồng/người/tháng tại phường và 10.000 đồng/người/tháng tại xã. Đến năm 2026, con số này lần lượt là 43.000 đồng và 23.000 đồng. Như vậy, nếu đề xuất này được áp dụng, giá thu gom rác tại Hà Nội sẽ cao hơn gấp 7 lần so với hiện nay.

Cần thu giá dịch vụ theo khối lượng và thể tích

Để quản lý chất thải rắn sinh hoạt đạt hiệu quả, bà Dương Thị Thanh Xuyến, Phó Trưởng Phòng, Phòng Quản lý chất thải, Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho biết, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý, hướng dẫn địa phương thực hiện phân loại chất thải rắn sinh hoạt. Hiện, Bộ đã trình Chính phủ dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 15 luật về nông nghiệp và môi trường; năm 2026 sẽ tiến hành sửa đổi toàn diện Luật Bảo vệ môi trường.

Cũng theo bà Xuyến, các địa phương cần hoàn thiện, ban hành quy định kỹ thuật cũng như giá dịch vụ thu gom vận chuyển, xử lý chất thải rắn sinh hoạt, tránh thu bình quân theo đầu người hoặc theo hộ gia đình vì sẽ không khuyến khích người dân giảm tối đa chất thải phát sinh. “Cần thu giá dịch vụ theo khối lượng và thể tích”, Phó Trưởng Phòng, Phòng Quản lý chất thải, Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đề xuất.

Chung nhận định cần tính toán lại về phương thức phí thu gom rác thải sinh hoạt, PGS.TS Bùi Thị An, Nguyên Viện trưởng Viện Tài nguyên, môi trường và Phát triển cộng đồng tin tưởng rằng tăng phí thu gom rác sẽ giúp giảm gánh nặng cho ngân sách, cải thiện thu nhập cho lực lượng công nhân môi trường vốn làm việc vất vả, đồng thời nâng cao trách nhiệm của người dân theo nguyên tắc “thải nhiều trả nhiều”.

Bên cạnh đó, PGS.TS Bùi Thị An cũng nhấn mạnh không nên “cào bằng” khi thu phí, mà cần có cơ chế hỗ trợ cho hộ nghèo, gia đình chính sách, người có công gặp khó khăn. Cùng với đó, việc thu - chi phải minh bạch, đội ngũ thu gom phải nâng cao trách nhiệm, phục vụ tận tình để tránh tình trạng rác ùn ứ trong ngõ ngách, thành phố cần đầu tư thêm hạ tầng thu gom, bãi tập kết, đồng thời truyền thông tốt để người dân hiểu rõ quyền lợi, nghĩa vụ và tham gia giám sát.

Từ góc nhìn chính sách, quản lý chất thải rắn sinh hoạt không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước, mà còn là thước đo hiệu quả phối hợp giữa thể chế, doanh nghiệp và người dân. Muốn giải quyết tận gốc, cần chuyển từ cách làm hành chính sang quản trị môi trường hiện đại, nơi mọi chủ thể cùng chia sẻ trách nhiệm, cùng hành động vì mục tiêu phát triển xanh, tuần hoàn và bền vững.