Dự thảo Luật Giám định tư pháp (sửa đổi): Mở rộng phạm vi lĩnh vực xã hội hóa giám định tư pháp tại Văn phòng giám định tư pháp

Xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp lĩnh vực thông tin và truyền thông là cần thiết

Thể chế hóa chỉ đạo của Đảng vấn đề xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp, dự thảo Luật đã chỉnh lý theo hướng Văn phòng giám định tư pháp được thành lập và đăng ký hoạt động trong 4 lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng, tài nguyên và 7 chuyên ngành của các lĩnh vực văn hóa, kỹ thuật hình sự, y tế bao gồm: Cổ vật, di vật, bản quyền tác giả, ADN, tài liệu, kỹ thuật số và điện tử, dấu vết đường vân.

Xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp là chủ trương đúng đắn, khoa học về quy luật và thực tiễn vận động xã hội của Đảng. Sau 13 năm thi hành Luật Giám định tư pháp, công tác thể chế hóa chỉ đạo của Đảng về chủ trương xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp còn hạn chế, chưa thực sự phát huy hiệu quả trên thực tế. Dự thảo Luật lần này đã hình thành rõ nét hơn hành lang pháp lý dành cho đối tượng thụ hưởng chủ trương xã hội hóa là Văn phòng giám định tư pháp, với nhiều chế định cần thiết (vị trí pháp lý, điều kiện thành lập, quyền lợi, nghĩa vụ...).

Tính tại thời điểm ngày 15/9/2025, có 107 lĩnh vực, chuyên ngành trong hoạt động giám định tư pháp được điều chỉnh bởi 16 Thông tư quy định về lĩnh vực, về chuyên ngành và nội dung ghi chuyên ngành thực hiện giám định tư pháp. Trong đó, 4 lĩnh vực không quy định chuyên ngành thực hiện giám định (tư pháp, kế hoạch và đầu tư, giao thông vận tải, thông tin và truyền thông); số lượng các chuyên ngành thực hiện giám định tư pháp là 103 chuyên ngành, nội dung ghi chuyên ngành.

Qua nhiều vụ việc giám định về thông tin và truyền thông, tôi nhận thấy, vai trò của hoạt động giám định tư pháp lĩnh vực thông tin và truyền thông còn góp phần quan trọng, tích cực trong công tác đấu tranh, ngăn chặn, gỡ bỏ thông tin xấu độc, xuyên tạc, sai trái, thù địch, lộ lọt bí mật của Đảng và Nhà nước trên không gian mạng và trên nền tảng số theo tinh thần chỉ đạo tại Nghị quyết số 35-NQ/TW ngày 22/10/2018 của Bộ Chính trị về “tăng cường công tác bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch trong tình hình mới” và Kết luận số 89-KL/TW ngày 25/7/2024 của Bộ Chính trị khóa XIII về tiếp tục thực hiện Nghị quyết 35-NQ/TW ngày 22/10/2018 của Bộ Chính trị; Quy định số 85-QĐ/TW ngày 07/10/2022 của Ban Bí thư “Về việc cán bộ, đảng viên thiết lập và sử dụng trang thông tin điện tử cá nhân trên internet, mạng xã hội".

Do đó, việc mở rộng phạm vi, lĩnh vực, chuyên ngành xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp đối với hoạt động giám định tư pháp lĩnh vực thông tin và truyền thông là hết sức cần thiết, phù hợp, đồng bộ giữa chỉ đạo của Đảng vấn đề xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp và chủ trương của Đảng về tiếp tục “tăng cường công tác bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch trong tình hình mới.

Hạn chế việc từ chối tiếp nhận giám định

Liên quan đến Văn phòng giám định tư pháp, khoản 2 Điều 18 dự thảo Luật Giám định tư pháp (sửa đổi) quy định: “Văn phòng giám định tư pháp được thành lập và đăng ký hoạt động trong các chuyên ngành cổ vật, di vật, bản quyền tác giả, ADN, tài liệu, kỹ thuật số và điện tử, dấu vết đường vân và các lĩnh vực tài chính, ngân hàng, xây dựng, tài nguyên". Dự thảo Luật đã có hướng mở rộng thêm 5 chuyên ngành thuộc 3 lĩnh vực (y tế, kỹ thuật hình sự, tài nguyên) so với Luật Giám định tư pháp năm 2012 là “ADN, tài liệu, kỹ thuật số và điện tử, dấu vết đường vân, tài nguyên”. Phạm vi hoạt động của Văn phòng giám định tư pháp chịu sự điều chỉnh chung về phân cấp trưng cầu, tiếp nhận trưng cầu giám định tư pháp giữa Trung ương và địa phương; được thực hiện giám định trong và ngoài tố tụng.

Như vậy, nhiệm vụ chế định chủ trương xã hội hóa giám định tư pháp của Đảng đã được dự thảo Luật lần này hoàn thành về cơ bản, theo tiêu chí có đề xuất mở rộng lĩnh vực, chuyên ngành cho phép Văn phòng giám định tư pháp được hoạt động. Tuy nhiên, việc đề xuất mở rộng lĩnh vực, chuyên ngành xã hội hóa giám định tư pháp cần phải đáp ứng tiêu chí đồng bộ giữa các lĩnh vực, chuyên ngành có tính tương trợ tất yếu, quan hệ mật thiết trong quá trình giám định tư pháp. Cụ thể:

Đối với Giám định tư pháp kỹ thuật số và điện tử, đối tượng nghiên cứu chính là thiết bị điện tử, dấu vết để lại trên các thiết bị, phương tiện điện tử được lưu giữ gọi là dữ liệu điện tử. Kết thúc quá trình giám định này, dữ liệu điện tử có thể trở thành nguồn chứng cứ trực tiếp được trả kết quả bằng kết luận giám định tư pháp hoặc có thể trở thành dữ liệu điện tử mang thông tin cần tiếp tục Giám định tư pháp chuyên ngành thông tin điện tử (lĩnh vực thông tin và truyền thông). Hoặc ngược lại, kết luận Giám định tư pháp chuyên ngành thông tin điện tử xác định được nội dung thông tin lưu giữ trong dữ liệu điện tử là chứng cứ gián tiếp. Lúc này phải cần đến Giám định tư pháp kỹ thuật số và điện tử để xác định dấu vết điện tử, Giám định tư pháp dấu vết đường vân để xác định dấu vết đường vân lưu giữ trên thiết bị điện tử. Kết quả của 3 quá trình giám định này là những mảnh ghép quan trọng để hình thành nên chứng cứ.

Với Giám định tư pháp tài liệu, đối tượng nghiên cứu chính là các tài liệu, văn bản có liên quan đến vụ việc/vụ án, với các dấu vết có thể xác định được như: Người đã làm ra tài liệu, thời gian mà tài liệu được tạo ra, những nguyên vật liệu được sử dụng trong quá trình chuẩn bị tài liệu đó hoặc phát hiện ra các sửa đổi so với văn bản gốc ban đầu; chữ viết tay là thật hay giả mạo... Những “tài liệu bị nghi vấn" được người giám định tư pháp tài liệu “giải mã” có thể trở thành nguồn chứng cứ trực tiếp được trả kết quả bằng kết luận giám định tư pháp hoặc có thể trở thành chứng cứ gián tiếp cần tiếp tục Giám định tư pháp chuyên ngành văn bằng, chứng chỉ (lĩnh vực giáo dục và đào tạo).

Với Giám định tư pháp chuyên ngành thương mại điện tử (lĩnh vực công thương), kết quả giám định có thể là dấu vết chứng từ điện tử, trở thành nguồn chứng cứ gián tiếp cần tiếp tục Giám định tư pháp chuyên ngành về giá, về thuế, về kế toán, về tài chính doanh nghiệp (lĩnh vực tài chính).

Đối với Giám định tư pháp chuyên ngành an toàn thực phẩm (lĩnh vực công thương), đây là quá trình đánh giá, kết luận về tình trạng an toàn của thực phẩm để giải quyết các tranh chấp pháp lý hoặc phục vụ yêu cầu của cơ quan điều tra, tòa án, đảm bảo sản phẩm đáp ứng tiêu chuẩn và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Quá trình này bao gồm việc xác định thực phẩm có tuân thủ quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm hay không, và có thể liên quan đến việc kiểm tra các thành phần, quy trình sản xuất, và nguồn gốc thực phẩm. Kết quả của quá trình giám định này có thể trở thành chứng cứ gián tiếp cần tiếp tục Giám định tư pháp chuyên ngành an toàn thực phẩm (lĩnh vực y tế). Quá trình giám định này là hoạt động kiểm tra, thử nghiệm và đánh giá chất lượng thực phẩm theo các tiêu chuẩn, quy chuẩn của ngành y tế đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng.

Việc đề xuất mở rộng lĩnh vực, chuyên ngành xã hội hóa giám định tư pháp cần đảm bảo được tiêu chí đồng bộ giữa các lĩnh vực, chuyên ngành có tính tương trợ tất yếu, quan hệ mật thiết trong quá trình giám định tư pháp. Tiêu chí này sẽ góp phần tích cực hạn chế tình trạng các vụ việc yêu cầu/trưng cầu giám định bị rơi vào vòng xoay “bóng chuyền” hoặc từ chối tiếp nhận giám định. Đồng thời làm tinh gọn, khép kín quy trình chuyên môn giám định tư pháp tại Văn phòng Giám định tư pháp đối với các vụ việc phát sinh nhiều nội dung cần yêu cầu/trưng cầu giám định; đáp ứng có hiệu quả yêu cầu về tiến độ, chất lượng giám định tư pháp của người yêu cầu/trưng cầu giám định đặt ra; giảm tải vụ việc cần yêu cầu/trưng cầu giám định trong khu vực công; tối ưu hóa và phát huy có hiệu quả các nguồn lực được xã hội hóa trong giám định tư pháp.

Ngoài ra, còn một số chuyên ngành giám định tư pháp hiện đang là “điểm nóng” có thể xác định được theo các tiêu chí: liên quan đến sức khỏe con người, môi trường sống, nhu cầu thực tế thường xuyên trong xã hội, cụ thể như: giám định tư pháp chuyên ngành y, dược cổ truyền; dược, mỹ phẩm (lĩnh vực y tế); giám định tư pháp chuyên ngành an toàn thực phẩm nông, lâm, thủy sản; môi trường (lĩnh vực nông nghiệp và môi trường); giám định tư pháp chuyên ngành thông tin điện tử (lĩnh vực thông tin và truyền thông); giám định tư pháp chuyên ngành an toàn thực phẩm (lĩnh vực công thương, y tế)...

Đức Hạnh