Đánh thuế thu nhập với giao dịch vàngĐề xuất thí điểm 6 - 9 tháng tại đô thị lớn

Bước đi cấp thiết để minh bạch hóa

Việc Chính phủ yêu cầu đưa thu nhập từ mua bán vàng vào diện chịu thuế thu nhập cá nhân, đồng thời giao Bộ Tài chính phối hợp Ngân hàng Nhà nước cụ thể hóa trong quá trình sửa Luật Thuế thu nhập cá nhân, là bước đi đúng và cấp thiết để minh bạch hóa thị trường, hạn chế đầu cơ và tạo sự công bằng giữa các kênh đầu tư.

Thứ nhất, bảo đảm công bằng giữa các loại tài sản. Chuyển nhượng chứng khoán đã khấu trừ 0,1% trên giá trị bán từng lần; chuyển nhượng bất động sản chịu 2% trên giá chuyển nhượng. Nếu lãi, lỗ từ vàng của cá nhân không bị điều tiết, gánh nặng thuế sẽ lệch về một số kênh, làm méo tín hiệu phân bổ vốn trong nền kinh tế.

Thứ hai, khép khoảng trống chính sách. Vàng miếng/thỏi chưa chế tác hiện không chịu thuế giá trị gia tăng - điều này phù hợp thông lệ với “vàng đầu tư”. Tuy nhiên, nếu không đánh thuế phần thu nhập phát sinh khi đầu cơ chênh lệch giá, chính sách vô tình khuyến khích “lướt sóng” phi sản xuất, gia tăng rủi ro hệ thống.

Thứ ba, ổn định thị trường, hạn chế đầu cơ. Giai đoạn 2024 - 2025, giá vàng quốc tế liên tục lập đỉnh mới; tâm lý trú ẩn và kỳ vọng ngắn hạn bùng mạnh. Thuế thu nhập cá nhân sẽ gửi tín hiệu nhất quán: khuyến khích nắm giữ hợp pháp, đầu tư bài bản; không khuyến khích gom, xả theo tin đồn.

Việc thiết kế chính sách mới này cần bảo đảm được các nguyên tắc: công bằng ngang (cùng là thu nhập từ chuyển dịch tài sản thì nghĩa vụ thuế tương xứng, tránh ưu ái vàng so với chứng khoán, bất động sản); trung lập (điều tiết hành vi đầu cơ nhưng không bóp méo nhu cầu chính đáng bao gồm vàng trang sức tiêu dùng, quà tặng, phong tục); đơn giản; dễ hiểu, khấu trừ ngay tại nguồn, giảm tối đa yêu cầu quyết toán cá nhân và khả thi, bằng cách tận dụng hóa đơn điện tử, thanh toán không tiền mặt, định danh thuế, ngân hàng, dữ liệu thị trường vàng để khấu trừ/đối soát tự động.

Cân nhắc ba phương án kỹ thuật

Áp thuế thu nhập cá nhân với giao dịch vàng là vấn đề mới ở nước ta. Có 3 phương án kỹ thuật cần cân nhắc.

Phương án 1: hoán theo giá trị giao dịch (tương tự chứng khoán). Cách tính khấu trừ 0,1 - 0,2% trên giá bán mỗi lần. Điểm bán là tổ chức khấu trừ và nộp thay. Phương án này đơn giản; chống né thuế tốt; chi phí tuân thủ gần như bằng 0 cho người dân. Nhược điểm là không phản ánh lãi/lỗ ròng; người bán lỗ vẫn nộp như chứng khoán hiện hành. Khi dùng ưu tiên triển khai nhanh trên diện rộng khi cần tính đơn giản.

Phương án 2: thuế trên lãi ròng theo năm (capital gains). Cách tính thu nhập chịu thuế = giá bán - (giá mua + chi phí hợp lý), xác định theo phương pháp nhập trước - xuất trước (FIFO). Thuế suất khuyến nghị 10 - 20% trên thu nhập ròng năm; tạm nộp 0,05 - 0,1% khi bán để giảm động cơ né quyết toán.

Ưu điểm của phương án này là công bằng về kinh tế, bởi chỉ thu khi có lãi; phản ánh đúng hiệu quả đầu tư. Nhược điểm đòi hỏi chứng từ giá vốn, hạ tầng dữ liệu liên thông; tăng tải quyết toán cho người giao dịch thường xuyên. Khi dùng phù hợp nhà đầu tư bài bản, có lưu giữ chứng từ và sẵn sàng quyết toán.

Phương án 3: lựa chọn kép. Theo đó, mặc định áp khoán 0,1% như phương án 1; tự nguyện chuyển sang tính lãi ròng năm theo phương án 2 (thuế suất đề xuất 10%) nếu có đủ chứng từ; số thuế khoán đã nộp được khấu trừ. Điều này duy trì sự đơn giản cho đa số giao dịch nhỏ, đồng thời bảo đảm công bằng cho người đầu tư chuyên nghiệp; kế thừa kinh nghiệm cải tiến chính sách chứng khoán gần đây.

Không đánh thuế "vàng cưới", trang sức tiêu dùng

Cần phân định “vàng tiêu dùng” và “vàng đầu tư”. Vàng trang sức, mỹ nghệ là hàng hóa tiêu dùng, chịu thuế giá trị gia tăng như hiện hành; không áp thuế thu nhập cá nhân cho giao dịch nhỏ lẻ của người tiêu dùng (trừ trường hợp có hoạt động kinh doanh thường xuyên). Vàng miếng/thỏi là tài sản đầu tư; thu nhập từ chuyển nhượng thuộc diện chịu thuế thu nhập cá nhân theo định hướng sửa Luật Thuế thu nhập cá nhân.

Để giảm chi phí tuân thủ và tránh đánh vào tích trữ nhỏ, nên đặt ngưỡng miễn (de minimis); ví dụ miễn phần thu nhập ròng đến 10 triệu đồng/năm, hoặc miễn cho cá nhân không kinh doanh có doanh số bán từ 1 lượng/năm trở xuống. Với cá nhân giao dịch thường xuyên (ví dụ từ 12 giao dịch/năm hoặc doanh số từ 2 tỷ đồng/năm), cơ quan thuế chuyển sang diện “cá nhân kinh doanh” để áp dụng chế độ quản lý phù hợp.

Có thể thực hiện khấu trừ tại nguồn ở điểm bán. Cửa hàng vàng đủ điều kiện, có mã số thuế, thực hiện khấu trừ và nộp thay ngay khi xuất hóa đơn điện tử; mã số thuế cá nhân gắn định danh công dân giúp tự động tổng hợp nghĩa vụ theo người nộp thuế. Thanh toán không tiền mặt cho giao dịch lớn. Đồng bộ với yêu cầu thanh toán qua ngân hàng sẽ tạo dấu vết dữ liệu, thuận lợi cho đối soát ba bên: thuế, ngân hàng, quản lý thị trường vàng; đồng thời hỗ trợ phòng, chống rửa tiền.

Hóa đơn điện tử kết nối ba lớp dữ liệu. Lớp 1 (điểm bán): hóa đơn/máy tính tiền tự động khấu trừ, in hiển thị khoản thuế đã nộp thay. Lớp 2 (cơ quan thuế): tập trung dữ liệu để cộng gộp theo mã số thuế, theo dõi ngưỡng miễn, bù trừ số đã tạm nộp khi quyết toán lãi ròng. Lớp 3 (Ngân hàng Nhà nước): nhận báo cáo tổng hợp về giá, khối lượng, cấu trúc giao dịch để cảnh báo bất thường, điều tiết nguồn cung theo cơ chế quản lý mới.

Phải quy chuẩn mã hóa vàng miếng

Để thực hiện chính sách áp thuế thu nhập với hoạt động mua bán vàng, trước hết, cần luật hóa nguyên tắc trong Luật Thuế thu nhập cá nhân (sửa đổi); định nghĩa rõ thu nhập từ chuyển nhượng vàng miếng/thỏi, phân biệt với vàng tiêu dùng. Quy định phương pháp tính và mức thuế theo cơ chế lựa chọn kép mặc định khoán 0,1%; tùy chọn 10% trên lãi ròng khi quyết toán năm. Thiết lập ngưỡng miễn cho cá nhân không kinh doanh (ví dụ từ 10 triệu đồng lãi ròng/năm trở xuống).

Giai đoạn đầu nên thí điểm 6 - 9 tháng tại các đô thị lớn, mời doanh nghiệp vàng chủ chốt và ngân hàng tham gia “sandbox” dữ liệu; đánh giá tác động, hoàn thiện kỹ thuật rồi nhân rộng.

Song song, cần đẩy mạnh truyền thông, nhấn mạnh: không đánh thuế “mua vàng cưới” hay trang sức tiêu dùng, chỉ thu trên thu nhập từ đầu tư vàng miếng. Đồng thời làm rõ: không có thuế chồng thuế, vàng miếng không chịu thuế giá trị gia tăng, còn thuế thu nhập cá nhân chỉ đánh trên thu nhập, không đánh trên giá trị hàng hóa.

Một vấn đề cần quan tâm nữa là phải chuẩn hóa định danh sản phẩm. Quy chuẩn mã hóa vàng miếng (mã loạt, tuổi vàng, trọng lượng, nhà sản xuất) giúp định danh tài sản khi mua - bán lại, từ đó xác định giá vốn minh bạch. Quản lý rủi ro và chế tài phạt nặng hành vi không lập hóa đơn, không khấu trừ, cố tình chia nhỏ hóa đơn để lách ngưỡng; áp dụng thu hồi giấy phép đối với cơ sở tái phạm. Dữ liệu tập trung cho phép phân tích rủi ro: phát hiện tần suất giao dịch bất thường, chênh lệch giá lớn, hoặc giao dịch tiền mặt lặp lại.

Với trụ cột “khấu trừ tại nguồn, hóa đơn điện tử, thanh toán không tiền mặt, lựa chọn kép”, chính sách có thể triển khai nhanh, rõ ràng, chi phí thấp và đồng bộ với cải cách quản lý thị trường vàng.

PGS.TS. Ngô Trí Long, Chuyên gia Kinh tế