Cuộc chuyển mình về năng lượng ở Trung Quốc

Các nhà máy than mới được xây dựng không đơn thuần nhằm gia tăng phát thải, mà còn đóng vai trò “dự phòng an ninh năng lượng”, trong khi đầu tư vào năng lượng tái tạo vẫn tăng trưởng vượt bậc. Điều đáng chú ý là song song với việc mở rộng công suất than, Trung Quốc lại đặt mục tiêu giảm cường độ phát thải trên mỗi đơn vị GDP, hướng tới một mô hình tăng trưởng kinh tế ngày càng ít phụ thuộc vào carbon.

Thực tế, Trung Quốc đang tiến hành một cuộc chuyển đổi năng lượng nhanh chóng và sâu rộng. Đặc biệt, sự bùng nổ của năng lượng mặt trời và sự phát triển của hệ sinh thái điện khí hóa từ giao thông vận tải đến công nghiệp và sinh hoạt đang từng bước bù đắp, thậm chí vượt xa những lo ngại từ việc xây thêm nhà máy nhiệt điện than. Thực tế, nhiều nhà máy mới hoạt động dưới công suất hoặc thậm chí có khả năng “nằm im” trong nhiều năm, bởi nguồn điện tái tạo ngày càng rẻ và dồi dào hơn.

Có thể nói, hai khía cạnh quan trọng của tiến trình phi carbon tại Trung Quốc chính là sự tăng trưởng mạnh mẽ của năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện mặt trời, và xu hướng chuyển dịch nhu cầu năng lượng từ đốt trực tiếp nhiên liệu hóa thạch sang sử dụng điện với những ứng dụng cụ thể trong giao thông, sinh hoạt và sản xuất công nghiệp.

Sự bùng nổ năng lượng tái tạo: từ mặt trời đến hydro xanh

Theo FP, một trong những thay đổi nổi bật nhất trong bức tranh năng lượng Trung Quốc kể từ sau năm 2022 chính là tốc độ phát triển chưa từng có của điện mặt trời. Theo Cục Năng lượng quốc gia Trung Quốc, đến năm 2023, chi phí sản xuất điện mặt trời đã thấp hơn nhiệt điện khoảng 18,5% và xu hướng giảm giá này được dự báo còn tiếp diễn. Không chỉ mặt trời, điện gió cũng đã rẻ hơn so với nhiệt điện, mở ra một thời kỳ mà năng lượng tái tạo không chỉ thân thiện môi trường mà còn vượt trội về mặt kinh tế.

Trên thực tế, hơn 80% công suất phát điện mới tại Trung Quốc trong những năm gần đây đến từ nguồn tái tạo. Sự thay đổi này dẫn đến một hệ quả quan trọng: Tỷ trọng than trong tổng năng lượng quốc gia đã giảm hơn 10% chỉ trong vòng một thập kỷ, và nhiều chuyên gia tin rằng mức tiêu thụ than của Trung Quốc đã chạm đỉnh.

Tuy nhiên, bản thân điện mặt trời cũng tồn tại hạn chế đó là tính gián đoạn. Nguồn điện mặt trời chủ yếu sản sinh vào ban ngày, trong khi nhu cầu sử dụng điện lại cao vào buổi tối và ban đêm. Điều này dẫn đến hiện tượng cắt giảm công suất khi nguồn điện sạch dư thừa nhưng không thể hòa vào lưới điện. Trung Quốc đã tìm ra lời giải bằng cách tận dụng nguồn điện mặt trời để sản xuất hydro thông qua quá trình điện phân. Hydro xanh sau đó được dùng để sản xuất amoniac và phục vụ ngành công nghiệp hóa dầu. Đây là bước tiến lớn, bởi hiện tại phần lớn ngành hóa dầu Trung Quốc vẫn dựa trên nền tảng than đá. Chuyển dịch sang hydro xanh đồng nghĩa với việc tiết kiệm một lượng lớn phát thải carbon trong chuỗi sản xuất.

Không chỉ dừng lại ở mặt cung ứng, sự phát triển của năng lượng tái tạo còn được hỗ trợ bởi chính sách buộc đóng cửa các nhà máy nhiệt điện cũ, lạc hậu và kém hiệu quả. Chính phủ Trung Quốc đã áp dụng nhiều biện pháp hành chính mạnh tay để loại bỏ những cơ sở phát thải cao, đồng thời đầu tư mạnh mẽ vào lưới điện thông minh nhằm hấp thụ tối đa nguồn điện sạch.

Khi mọi nhu cầu chuyển sang dùng điện

Nếu như sự bùng nổ năng lượng tái tạo là câu chuyện của nguồn cung, thì điện khí hóa chính là câu chuyện của nhu cầu. Thay vì đốt than, dầu hoặc khí đốt trực tiếp, ngày càng nhiều lĩnh vực ở Trung Quốc đang chuyển sang sử dụng điện, qua đó mở đường cho năng lượng sạch len lỏi vào đời sống.

Lĩnh vực giao thông là minh chứng rõ rệt nhất. Trung Quốc hiện là quốc gia sản xuất và tiêu thụ xe điện lớn nhất thế giới. Không chỉ ô tô cá nhân, toàn bộ hệ thống xe buýt đô thị mới đều là xe điện hoặc sử dụng pin nhiên liệu hydro. Các loại phương tiện nhỏ hơn như xe máy điện, xe ba bánh điện, xe tải nhẹ điện cũng phổ biến rộng rãi, đặc biệt tại nông thôn và các thành phố cấp hai, cấp ba. Số lượng xe hai bánh điện đã vượt 400 triệu chiếc, biến chúng thành một phần tất yếu của văn hóa giao thông Trung Quốc.

Ngoài ra, sự phát triển của công nghệ pin và hệ thống lưu trữ năng lượng cũng đóng vai trò quan trọng trong tiến trình điện khí hóa. Trung Quốc hiện là quốc gia dẫn đầu thế giới về sản xuất pin lithium-ion, không chỉ phục vụ cho xe điện mà còn cho các trạm lưu trữ điện quy mô lớn kết hợp với năng lượng mặt trời và gió. Nhờ đó, lượng điện dư thừa vào ban ngày có thể được tích trữ và sử dụng vào buổi tối, giúp cân bằng phụ tải và giảm bớt tình trạng lãng phí năng lượng tái tạo. Công nghệ pin ngày càng rẻ và hiệu quả, mở ra triển vọng ổn định nguồn cung điện sạch cho các thành phố lớn cũng như khu vực nông thôn.

Song song với đó, Trung Quốc đã xây dựng mạng lưới đường sắt cao tốc và 59 hệ thống tàu điện ngầm đô thị. Đây là lựa chọn thay thế hiệu quả cho các chuyến bay nội địa và xe hơi cá nhân, vừa giảm phát thải vừa tiết kiệm năng lượng. Nhờ vậy, vận tải công cộng điện hóa trở thành nền tảng vững chắc để giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. Hầu như tất cả xe buýt đô thị mới ở Trung Quốc hiện nay đều chạy bằng pin điện hoặc pin nhiên liệu.

Trong sinh hoạt, đặc biệt tại các vùng nông thôn gần đô thị, nhiều hộ gia đình đã bỏ thói quen đốt than trực tiếp để sưởi ấm, thay thế bằng máy bơm nhiệt điện (electric heat pumps). Điều này không chỉ giảm phát thải carbon mà còn cải thiện đáng kể chất lượng không khí.

Ở lĩnh vực công nghiệp, ngày càng nhiều nhà máy chuyển từ việc đốt than, dầu trực tiếp sang dùng điện. Nhờ đó, tỷ trọng than sử dụng cho ngành điện đã tăng từ 41% năm 2015 lên 56% năm 2022. Điều này đồng nghĩa với việc phần lớn than được sử dụng trong các nhà máy điện, nơi có hệ thống xử lý khí thải và công nghệ giảm ô nhiễm, thay vì bị đốt trực tiếp tại hàng triệu lò công nghiệp nhỏ lẻ. Từ đó, chất lượng không khí đô thị ở Trung Quốc được cải thiện.

Sự dịch chuyển này có ý nghĩa then chốt. Khi mọi nhu cầu đều được điện khí hóa, việc thay thế nguồn điện từ than sang tái tạo trở nên dễ dàng và mượt mà hơn nhiều. Người dân và doanh nghiệp không cần thay đổi thói quen sử dụng năng lượng, chỉ cần thay đổi ở khâu phát điện. Đây là bước đệm quan trọng để tiến tới một nền kinh tế carbon thấp.

Con đường xanh không bằng phẳng nhưng đầy triển vọng

Dĩ nhiên, nói đến phi carbon ở Trung Quốc không thể bỏ qua những nghịch lý: Các địa phương vẫn ồ ạt xin phép xây nhà máy nhiệt điện mới; khái niệm an ninh năng lượng thường được diễn giải dưới góc độ địa phương hơn là toàn quốc; và bản thân việc xây dựng thêm nhà máy than cũng tiêu tốn tài nguyên, thải carbon trong quá trình thi công. Nhưng cần phân biệt rõ, đây là vấn đề quản trị và tâm lý an toàn năng lượng, chứ không phải tín hiệu đảo ngược xu thế giảm phát thải.

Năm 2021, nhiều khu vực ở Trung Quốc rơi vào tình trạng mất điện. Nguyên nhân không phải thiên tai, mà do các nhà máy không còn đủ than dự trữ để đáp ứng nhu cầu. Sự cố này phần lớn bắt nguồn từ sự chênh lệch: Giá than thì thả nổi và tăng cao, trong khi giá bán điện lại bị Nhà nước khống chế. Nhiều công ty vận hành nhà máy đã cố tình giảm tồn kho than, chờ giá hạ, nhưng cuối cùng dẫn đến thiếu hụt nghiêm trọng. Sau cú sốc đó, các chính quyền địa phương kết luận rằng họ cần nắm chắc hơn nguồn cung điện của mình, thay vì phụ thuộc vào các doanh nghiệp chỉ quan tâm đến chi phí.

Các chuyên gia và quan chức Trung Quốc thường giải thích việc xây thêm nhà máy nhiệt điện than là để bảo đảm “an ninh năng lượng”. Tuy nhiên, khái niệm này không chỉ mang nghĩa ở tầm quốc gia như nhiều người bên ngoài lầm tưởng, mà thường ám chỉ đến sự bảo đảm an toàn ngay ở cấp địa phương.

Thực tế, xu hướng chủ đạo ở Trung Quốc rất rõ ràng. Tái tạo chiếm ưu thế trong công suất điện mới, điện mặt trời và điện gió rẻ hơn nhiệt điện, hydro xanh mở ra triển vọng khử carbon trong công nghiệp hóa chất, giao thông vận tải, sinh hoạt và sản xuất dần điện khí hóa. Ngay cả khi tỷ lệ than trong cơ cấu điện vẫn còn cao, xe điện tại Trung Quốc vẫn ít phát thải hơn 40% so với xe chạy xăng.

Ngọc Minh