Ở chiến khu Kỳ 2: “Cùng bước dưới cờ Việt Minh”
... Chúng tôi đã vào khu giải phóng. Tôi khoan khoái như người đi xa nay mới về tới “nhà mình”, tự do sổng sểnh không ai cấm đoán...
Chúng tôi đi qua chợ: một vài cầu lợp rơm khẳng khiu, một vài cây gỗ lớn chưa xẻ. Chợ không họp vì không phải phiên. Nhưng tôi phảng phất đâu đây cảnh oai nghiêm những thanh niên tới trước hàng sắm kiếm, và hình dáng mạnh mẽ của những “kiếm khách lên đường”.
Phong cảnh không có gì lạ. Nhưng không khí đã khác rồi. Tôi thấy người nhẹ nhàng như thêm cánh. Chiều, mưa bão trùm cả cảnh vật bến sông Cầu. Ngôi hàng trước bến, vài nông phu so sưới chung quanh một chiếc hỏa lò nướng bánh đa, ấm cúng. Dưới bến, hai người đàn bà ngồi giặt trên mấy cây gỗ chìm nửa mình dưới nước. Nước lên mênh mông ngập đến nửa những cây cổ thụ.
Bên kia là khu giải phóng, là tự do. Chúng tôi xuống đò, thuyền lướt trên những ruộng dâu và đỗ trước một điếm tuần, thuộc làng “Mai Thượng” (Bắc Giang).
Chúng tôi đã vào khu giải phóng. Tôi khoan khoái như người đi xa nay mới về tới “nhà mình”, tự do sổng sểnh không ai cấm đoán.
Anh Z.T. tay bắt mặt mừng với anh canh điếm. Một hồi trống nổi. Một thanh niên, mặt sáng sủa, áo nâu quần cộc, lội nước ở trong xóm đi ra. Chúng tôi lội nước theo anh vào trong xóm, tới một ngôi nhà rộng hoàn toàn bỏ không. Những tiếng “đồng chí” tung ra ở miệng mọi người, từ những nhà chung quanh đến chào chúng tôi. Quen gọi các bạn là “anh”, tôi thú thực là nói hai tiếng “đồng chí” một cách ngượng nghịu.
Chủ nhà này đi chiến khu từ một năm nay. Anh Giáo - người thanh niên lúc nãy - hiện nay trông nom nhà này, và dùng làm chỗ cho những chiến sĩ đi đi về về. Các bạn đồng hành của tôi, người thì đi thổi cơm, người xoay ra lau súng, người thì đứng bàn tán về mấy thanh gươm dựng ở xó nhà. Tôi họp mấy người đồng chí, dạy cho họ bài hát mới của một đồng chí V.H.C.Q. Trong bài có câu:
Thanh niên! Thanh niên!
Hợp đoàn đứng lên!
Kề vai cùng bước dưới cờ Việt Minh
Gươm đâu! Gươm đâu!
Thời cơ đang đến.
Tiến lên! Tiến lên! Theo cờ Việt Minh.[1]
Ở dưới xuôi, mỗi khi tôi hát đến hai tiếng Việt Minh quốc cấm ấy, tôi thường phải hạ giọng, hầu không thành tiếng. Nay tôi hát to và ngân dài, bằng hết sức mạnh của hai buồng phổi, bị đè nén từ bao nhiêu năm, để chào mừng tự do.
17/8/1945 - Cả một đêm mưa như trút nước. Buổi sáng mưa càng nặng. Không có Z.T., chúng tôi phải nán ở lại, luôn luôn đặt những câu hỏi về Tổng khởi nghĩa, về Đại hội. Tổ quốc đang qua một cuộc biến chuyển lớn lao mà mình chẳng làm gì!
Mãi đến trưa, chúng tôi mới có Z.T. và mới được lên đường, sau khi từ biệt anh Z.T. cũ, và những bạn đồng hành đã có rất nhiều thiện cảm với chúng tôi. Vì mưa và đường trơn như mỡ, chúng tôi chỉ đi được hơn mười cây số, quá trưa tới làng Cẩm Bào, thuộc huyện Hiệp Hòa (Bắc Giang).
Làng đây không thuộc vào khu giải phóng nữa. Làng đây đã thuộc vào chiến khu rồi. Chiều đến, những điếm, những ngả đường đều có tự vệ canh gác. Tôi còn nhớ như in cảnh ngôi đình làng này lúc nhá nhem tối. Từ những khe cửa đình, tua tủa chĩa ra những lưỡi kiếm lập lòe. Mấy tự vệ cười với tôi một cách ngây thơ ý nhị. Cố nhiên, anh em không có cái vẻ cứng nhắc của những lính canh thành thuộc.
Chúng tôi ăn ngủ ở nhà một anh tự vệ còn trẻ. Thấy một người nhà quê không được học mấy ở một nơi hẻo lánh mà dùng những danh từ triết học, kinh tế, khoa học không sai mấy, chúng tôi cứ níu lấy anh để “phỏng vấn”. Lời nói mộc mạc, ngây thơ của anh có một sức quyến rũ riêng; tôi tiếc không diễn lại được sự mộc mạc ý nhị ấy.
Thấy chúng tôi hát, anh tươi hẳn vẻ mặt, rút ra một cuốn sổ con chép ngay mấy bài hát của chúng tôi, và yêu cầu chúng tôi dạy hát. Anh nhoẻn miệng để lộ hai hàm răng đen, mặt dán vào cuốn sổ và nói:
- Bài hát nào em cũng chép, em thích hát lắm, nhưng em không biết hát.
Chúng tôi dạy anh hát, anh học rất chóng, chăm chú hết sức, chỉ trong mười lăm phút, anh hát đã gần đúng.
Trời tối, anh chạy đi thắp đèn, rồi hấp tấp tìm một cuốn sổ tay khác, đưa cho chúng tôi:
- Hai anh xem hộ em chép có sai không thì hai anh chữa cho em. May quá được gặp hai anh.
Đó là cuốn sổ chép hết tập 1 bản chương trình huấn luyện Việt Minh. Chép sai cũng nhiều; bên ánh đèn, chúng tôi vừa chữa, vừa giảng cho anh bài đầu. Anh Thái, tức là anh bạn đi cùng với tôi[2], khéo dùng những thí dụ cụ thể, lấy trong đời sống hàng ngày, giảng mấy vấn đề chính trị trừu tượng. Người chủ nhà trẻ tuổi của chúng tôi dỏng tai nghe. Nghe giảng hết bài, anh mân mê cuốn sổ nói:
- Anh giảng rõ ràng quá. Giá hai anh ở đây lâu có thích không.
Anh gấp cuốn sổ tay, trầm ngâm như luyến tiếc rồi giãi tỏ nỗi riêng:
- Em chỉ thích học chính trị. Anh Yên[3] dạy giỏi lắm, nhưng anh ấy bận công tác. Lắm lúc em muốn hỏi mà không dám. Em chỉ tiếc giá còn anh Nhâm thì...
Mặt anh có một vẻ đau đớn rõ rệt. Chúng tôi hỏi lai lịch về Nhâm, anh nói:
- Anh Nhâm chỉ hơn em hai tuổi, nhưng giỏi lắm. Trước anh đi ăn cướp nhưng từ khi lên chiến khu thì thôi hẳn. Tất cả chúng em đây, tất cả làng, tất cả vùng này là anh kéo đi làm cách mạng cả.
Anh gan dạ khét tiếng vùng này. Một lão chánh tổng vừa giàu vừa hống hách, có hai khẩu súng trường. Anh xông vào tận nhà bắt đem nộp Việt Minh, hắn cũng phải nộp. Ngày hạ đồn…[4] cũng thế, anh cũng thuyết một hồi, thế là lính đồn ùa theo Việt Minh cả. Nhưng tài nhất là ngày anh cướp một ô tô Nhật. Ô tô đang chạy, anh nhảy lên giết thằng Nhật, cướp được hai khẩu súng nộp cho Việt Minh dễ hơn đi chợ. Nhật đã phải nói: Việt Minh can đảm thực.
Mẹ gọi dưới nhà, anh xuống bếp xách ấm nước lên, rót mời chúng tôi, rồi lại kể:
- Thế rồi, không hiểu làm sao, sau cuộc đảo chính tháng ba vừa rồi, anh ấy kéo cờ Việt Minh đi ăn cướp. Thông minh như anh ấy mà chỗ này thì dại quá. Anh Yên cho người đến bắt, giá anh Nhâm trốn đi cũng được, nhưng anh để cho anh em trói dẫn đi. Chúng em cũng tưởng công của anh to, chắc là anh chỉ bị phê bình, cùng lắm thì đến bị khai trừ đã là nặng. Ngờ đâu anh Yên đề nghị nhất định xử tử...
- Anh Yên làm thế thì quá, tôi nói.
- Anh Yên giỏi lắm, cả các vùng ai cũng phục. Nhưng anh ấy nóng lắm, đã định thế nào thì cứ y như thế...
Trời tối hẳn, anh tự vệ xin phép chúng tôi ra đình gác:
- Em vừa là thanh niên, vừa là bảo an, vừa là tự vệ, cho nên đêm nào em cũng phải đi canh. Nhưng em cũng thích.
- Thế gia đình anh?
- Thầy u em thích cả. Thầy em cũng vào Phụ lão cứu quốc. U em, em phải giải thích, bây giờ em đã “giác ngộ” được u em, em bảo: Nước mất thì nhà cũng chẳng còn. U em đã nói: Tao mà còn ít tuổi thì tao cũng “ra”. Anh rể em cũng là tự vệ chiến đấu.
Chả cứ gì nhà em, cả làng thế cả. Trong làng em, các chị phụ nữ “đi” hết. Các chị ấy cũng đi tập quân sự với chúng em...
Nhân lại hỏi anh về tình hình đoàn thể huyện, anh nói:
- Huyện em bây giờ thì yên lắm. Ai cũng thích Việt Minh. Ông huyện lại càng thích. Hễ Nhật bắt đi lùng Việt Minh là cho người đi báo Việt Minh ngay. Thế rồi, ông ấy cho vợ con về quê, còn ông ấy lên chiến khu; bây giờ làm cán bộ chính trị. Chỉ có cái lão lục, nó khoét dân và luồn Nhật, nên khi lấy huyện, đoàn thể đem ra giết.
Anh vừa kể vừa đi ra, nói đến đây thì anh đã ra đến ngoài nhưng còn nói với vào một cách lễ phép:
- Em phải đi canh, em tiếc không được nói chuyện với các anh. Hai anh đi nghỉ nhớ, mai sớm em về.
Vì chưa khuya lắm, chúng tôi nằm trên giường sửa lại bản báo cáo về tình hình văn hóa Việt Nam trong sáu năm chiến tranh mà anh Thái sẽ phải đọc trước Đại hội.
(Còn tiếp)
------
[1] Bài Thanh niên cứu quốc của Nguyễn Đình Thi, cũng là một thành viên của Văn hóa cứu quốc đi dự Đại hội và đã đi trước. (GĐ)
[2] Tức là Nguyễn Hữu Đang, bí danh Phạm Đình Thái, cũng là đại biểu đi dự Đại hội. (GĐ)
[3] Cán bộ địa phương.
[4] Ký giả không nhớ tên đồn.
* Tên từng kỳ do Báo Đại biểu Nhân dân đặt.