Giải mã biểu tượng văn hóa, truyền cảm hứng sáng tạo

“Chìa khóa” mở cánh cửa tâm thức Việt

Trong văn hóa dân tộc, biểu tượng không chỉ là những hình ảnh tĩnh tại, mà còn là ngôn ngữ của tâm thức và ký ức cộng đồng, là những "tàng thư sống" lưu giữ thế giới quan, khát vọng và hệ giá trị của người Việt qua hàng nghìn năm. Từ hình tượng rồng uy nghiêm đến chim lạc tung cánh, từ trống đồng ngân vang đến các vị thần và tổ mẫu linh thiêng - mỗi biểu tượng đều là một "mã văn hóa" cần được giải.

Tuy nhiên, phần lớn chúng ta vẫn đang tiếp cận các biểu tượng này một cách rời rạc, theo kiểu ghi nhớ hoặc cảm nhận bề mặt, thiếu sự soi chiếu từ lịch sử, nhân học và ngữ cảnh xã hội phức tạp mà chúng từng hiện hữu; điều này dẫn đến một khoảng trống lớn trong việc hiểu bản sắc - nền tảng thiết yếu để phát triển văn hóa hiện đại một cách vững chắc và có chiều sâu.

Để lấp đầy khoảng trống này, nhiều học giả và nhà nghiên cứu đã dành trọn tâm huyết, tạo nên những công trình khoa học nghiêm túc. Những nghiên cứu này không chỉ là sự ghi chép đơn thuần mà còn là nỗ lực giải mã, tái hiện và hệ thống hóa cả một thế giới biểu tượng phong phú.

Điển hình như bộ sách "Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam" của nhà nghiên cứu nhân học văn hóa Đinh Hồng Hải; kết tinh từ nhiều năm nghiên cứu liên ngành, tác giả bóc tách và hệ thống hóa các biểu tượng truyền thống thông qua lăng kính của nhân học nghệ thuật, ký hiệu học, sinh thái học tộc người và dân tộc biểu tượng luận, mang lại cái nhìn vừa toàn diện, vừa thấm đẫm chiều sâu văn hóa.

Trước đó, cuốn sách “Thế giới biểu tượng trong di sản văn hóa Thăng Long - Hà Nội” do GS.TS. Trần Lâm Biền và PGS.TS. Trịnh Sinh đồng tác giả, giải mã những biểu tượng văn hóa, nghệ thuật của cư dân Hà Nội thời tiền sử, sơ sử và thời quân chủ dân tộc dựa trên những chứng tích khảo cổ học. Cụ thể, cuốn sách đề cập đến các biểu tượng về vũ trụ, thiên văn và quyền lực. Ví như, biểu tượng trên mặt trống đồng Cổ Loa với những kiến giải về tục thờ mặt trời, hay, biểu tượng thế giới lưỡng phân và lưỡng hợp trong tư duy của người Hà Nội xưa…

Trong cuốn sách “Biểu tượng, phù hiệu và đồ thờ của người An Nam”, học giả Gustave Dumoutier không chỉ mô tả bề ngoài mà còn đi sâu tìm hiểu những giá trị văn hóa, tâm linh ẩn chứa trong mỗi vật phẩm thờ cúng, làm rõ ý nghĩa của các biểu tượng như chữ Phúc, chữ Thọ, hình âm dương hay Hà Đồ, Lạc Thư… Từ đó, mở ra cánh cửa để hậu thế hiểu sâu sắc hơn về tâm hồn, tính cách và bản sắc của người Việt cuối thế kỷ XIX.

Những công trình nghiên cứu này không chỉ là những tài liệu học thuật khô khan mà còn là cầu nối giúp chúng ta kết nối với quá khứ, hiểu rõ hơn về nguồn cội và những giá trị văn hóa bền vững của dân tộc. Qua đó khẳng định biểu tượng không chỉ là di sản mà còn là một phần ADN văn hóa, cần được giải mã và thấu hiểu trọn vẹn.

Hồi sinh di sản trong cảm hứng sáng tạo

Không chỉ được quan tâm giải mã, các biểu tượng truyền thống còn là cảm hứng cho những người làm sáng tạo. Việc tích hợp những hình ảnh của trống đồng Đông Sơn, áo dài, nón lá duyên dáng, hoa sen thanh khiết... vào các ngành công nghiệp văn hóa đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể, tạo ra những sản phẩm mang đậm bản sắc Việt nhưng vẫn có tính ứng dụng và giá trị thẩm mỹ cao.

Trong lĩnh vực kiến trúc và thiết kế, hơi thở truyền thống được lồng ghép tinh tế vào các công trình hiện đại, từ khu nghỉ dưỡng, khách sạn đến các không gian công cộng. Hình ảnh chim lạc, sen, rồng, họa tiết trên thổ cẩm của các dân tộc thiểu số... cũng được đưa vào các mẫu thiết kế.

Với điện ảnh và truyền hình, việc khai thác biểu tượng văn hóa giúp nhiều bộ phim ghi dấu ấn mạnh mẽ. Đáng chú ý, các bộ phim lịch sử, cổ trang lồng ghép các yếu tố văn hóa một cách tự nhiên, từ trang phục, bối cảnh đến các biểu tượng tâm linh, thu hút khán giả trong và ngoài nước. Điều này cho thấy, khi biểu tượng văn hóa được ứng dụng tinh tế sẽ tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho tác phẩm.

Tuy nhiên, con đường đưa các biểu tượng văn hóa vào đời sống sáng tạo không dễ dàng. Thực tế, những người làm sáng tạo vẫn đang phải đối mặt với thách thức lớn: ứng dụng biểu tượng một cách có chiều sâu, tránh sao chép hời hợt, bóp méo ý nghĩa gốc. Nếu không có sự thấu hiểu sâu sắc, việc sử dụng các biểu tượng có thể trở thành lạm dụng, làm mất đi giá trị thiêng liêng và ý nghĩa văn hóa vốn có. Bên cạnh đó là vấn đề bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với các thiết kế ứng dụng biểu tượng; thiếu hụt nguồn nhân lực có tư duy sáng tạo và kinh doanh; không nhất quán trong dữ liệu...

Để giải quyết các thách thức trên, nghiên cứu, xây dựng cơ sở dữ liệu lớn (big data) về hệ thống biểu tượng của Việt Nam là vô cùng cấp thiết. PGS.TS. Trần Trọng Dương khẳng định, cần hệ thống hóa dữ liệu, làm nền tảng vững chắc cho các nhà khoa học, nghệ sĩ và nhà thiết kế. Khi có "thước đo chuẩn", thế hệ sau sẽ có đủ kiến thức và công cụ để sử dụng các biểu tượng một cách phù hợp, tránh làm sai lệch ý nghĩa văn hóa. Ngoài ra, đẩy mạnh hợp tác giữa các nhà nghiên cứu, nghệ sĩ, doanh nghiệp và cơ quan quản lý, tạo ra hệ sinh thái sáng tạo, nơi các ý tưởng được ấp ủ, nuôi dưỡng và biến thành những sản phẩm có giá trị cao.

Việc biến biểu tượng văn hóa thành sức sống mới trong các sản phẩm sáng tạo không chỉ mang lại lợi ích kinh tế đáng kể mà còn củng cố bản sắc và niềm tự hào dân tộc, nâng cao sức mạnh mềm của Việt Nam trên trường quốc tế, khẳng định vị thế là một trung tâm văn hóa và sáng tạo độc đáo trên bản đồ thế giới.

Thảo Nguyên