Có một "lãnh thổ" văn hóa trong văn chương
Trong hành trình mấy nghìn năm lịch sử, văn học đã chứng tỏ vai trò tối quan trọng của mình, không chỉ là tấm gương phản chiếu mà còn là ngọn cờ tiên phong, bảo vệ những giá trị văn hóa truyền thống dân tộc.
Nơi kết tinh và lan tỏa sức mạnh dân tộc
Mở đầu tọa đàm "Vai trò của văn học trong quá trình bảo vệ giá trị văn hóa truyền thống" chiều 11.8, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều kể câu chuyện đầy suy ngẫm. Có một vị khách nước ngoài hỏi tại sao Việt Nam có thể chiến thắng những kẻ ngoại xâm được cho là hùng mạnh nhất thế giới, ông đã trả lời ngắn gọn rằng: “Sức mạnh để người Việt Nam không bao giờ khuất phục là văn hóa”. Nhưng điều gì xác lập "lãnh thổ" văn hóa? Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều chỉ ra: Có một "lãnh thổ" văn hóa trong văn chương. Chính văn chương, với sứ mệnh cao cả của mình đã níu con người ta với ký ức. Giữ được ký ức văn hóa thì một quốc gia dù mất hoàn toàn lãnh thổ địa lý, dân tộc của họ vẫn còn, tương lai của dân tộc ấy vẫn còn.
Nối tiếp gợi mở này, nhà văn Hoàng Quốc Hải - người nặng lòng với lịch sử, văn hóa dân tộc, nhấn mạnh giá trị to lớn của văn hóa truyền thống, đến mức “sinh mệnh quốc gia gắn liền với nó. Nếu mất nó chúng ta không còn”. Chính nhờ bề dày văn hóa mà dân tộc ta có thể tồn tại một cách đàng hoàng suốt hàng nghìn năm, bên cạnh những thế lực ngoại bang luôn có những mưu đồ thâm độc. Lịch sử đã lưu dấu bao câu chuyện hùng hồn, minh chứng cho sức mạnh của văn hóa mà ở đó, khí phách dân tộc được thể hiện qua những áng văn chương.
Trước khi chỉ huy nghĩa quân Tây Sơn hành quân ra Bắc đánh đuổi quân xâm lược nhà Thanh, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế, khảng khái tuyên thệ trước ba quân tướng sĩ: Đánh cho để dài tóc/ Đánh cho để đen răng/ Đánh cho nó chích luân bất phản/ Đánh cho nó phiến giáp bất hoàn/ Đánh cho sử tri Nam quốc anh hùng chi hữu chủ.
“Bài hịch ấy phát đi bằng tiếng Nôm chứ không phải tiếng Hán. Để thấy rằng văn hóa, văn học đều đi từ cuộc sống, từ khát vọng sống mà đôi khi phải đổi sinh mạng mới có được. Nhà văn khi cầm bút không bao giờ được lìa xa truyền thống văn hóa. Nếu lìa xa văn hóa, rời bỏ giá trị truyền thống thì chẳng còn gì mà viết, chẳng còn gì đáng viết”, nhà văn Hoàng Quốc Hải nhấn mạnh.
Cùng chung mạch cảm xúc, nhà văn Lê Phương Liên cho rằng, chúng ta bảo vệ được cơ đồ, non sông là nhờ ông cha ta có một truyền thống văn hóa lịch sử nằm trong văn học. Các tác phẩm văn học thấm đẫm tinh thần của lịch sử, mang tâm hồn, khí phách và bản chất của người Việt Nam. “Từ lời nói của Bà Triệu: Ta muốn cưỡi con gió mạnh, đạp luồng sóng dữ, chém cá kình ở biển khơi… đâu chịu khom lưng làm tì thiếp cho người, đến Hịch tướng sĩ thời Trần, Bình ngô Đại cáo thời Lê, hay thơ văn chống Pháp, chống Mỹ sau này, tất cả minh chứng sống động cho văn học góp phần gìn giữ và bảo vệ truyền thống văn hóa Việt Nam”.
Trách nhiệm tự thân của người cầm bút
Bối cảnh đương đại, vai trò của văn học trong bảo vệ văn hóa truyền thống nên hiểu như thế nào? Trả lời câu hỏi này, nhà văn Thùy Dương lật lại vấn đề: trước những thách thức từ giá trị ngoại lai và xã hội hiện đại, nếu văn học không song hành, chuyển tải những giá trị tinh túy của dân tộc, liệu nền văn hóa của chúng ta sẽ ra sao? Để rồi, bà khẳng định: “Văn hóa là nền tảng để đi tới tương lai mà văn học chính là phương tiện để chuyên chở những giá trị đó”.
Văn học không chỉ là nơi lưu giữ mà còn cấu thành văn hóa. Theo nhà văn Nguyễn Quang Hưng, văn học không tách rời văn hóa bởi nó sử dụng ngôn ngữ - thành tố quan trọng của văn hóa. Bên cạnh ngôn ngữ, tri thức, vốn sống, kinh nghiệm, phong tục, nếp sống… đều đi vào tâm thức của các thế hệ nhà văn, trở thành chất liệu để dệt nên tác phẩm. Ngay cả trong những tác phẩm không có mục tiêu trực tiếp nói về văn hóa, thì chất văn hóa vẫn tiềm ẩn sâu sắc.
“Từ câu chuyện về đời sống công nghiệp đến các vấn đề an ninh trật tự, nhân vật, cốt lõi thơ văn đều gắn với gốc gác làng quê, lời ăn tiếng nói, phong tục tập quán người Việt… Cho nên, viết về văn hóa, truyền thống một cách tự nhiên đã đi vào máu, trở thành một gen di truyền với những người cầm bút. Giờ đây, có xu thế đáng mừng trong đời sống văn học là ngày càng nhiều tác giả trẻ tìm về quá khứ, bám vào đời sống văn hóa truyền thống để lấy cảm hứng, ý tưởng và ngữ liệu cho tác phẩm. Đó là điều đáng khuyến khích, đáng cổ vũ để bảo tồn văn hóa trở thành trách nhiệm tự thân của văn nghệ sĩ hiện đại”, nhà văn Nguyễn Quang Hưng lý giải.
Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, nhà thơ Trần Đăng Khoa dẫn lại lời dặn của nhà thơ Chế Lan Viên với con gái, nhà văn Phan Thị Vàng Anh: “Phải cố gắng học để tiến lên con thành nhà văn mà lùi xuống thì con cũng là một nhà văn hóa”, từ đó khẳng định một nhà văn chân chính đồng thời phải là một nhà văn hóa. “Không phải nhà văn nào cũng thành nhà văn hóa, không phải nhà văn hóa nào cũng thành nhà văn, nhưng đã là nhà văn thì đồng thời phải là nhà văn hóa. Để làm được điều đó, nhà văn cần có trách nhiệm sáng tạo dựa trên giá trị cốt lõi của văn hóa dân tộc, những tác phẩm có giá trị đi vào lòng người, găm vào tâm trí độc giả, lan tỏa sâu sắc văn hóa dân tộc", nhà thơ Trần Đăng Khoa nói.