Đảm bảo chất lượng giáo dục trong mô hình chính quyền hai cấp: Những sáng kiến vượt khó ban đầu
Để khắc phục những khó khăn ban đầu và đảm bảo chất lượng giáo dục khi chuyển đổi sang mô hình chính quyền địa phương hai cấp, cần một lộ trình giải pháp toàn diện theo 3 giai đoạn.
Việt Nam chính thức chuyển đổi sang mô hình chính quyền địa phương hai cấp (cấp tỉnh và cấp xã) từ ngày 1/7/2025 là một bước cải cách hành chính mang tính lịch sử, được các chuyên gia trong và ngoài nước đánh giá cao, hướng tới mục tiêu tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và đưa dịch vụ công đến gần dân hơn.
Tuy nhiên, trong giai đoạn đầu triển khai, ngành giáo dục và đào tạo đang đối mặt với những thách thức không nhỏ, đặc biệt là sự chuyển giao trách nhiệm quản lý nhà nước đối với các cơ sở giáo dục mầm non, tiểu học và THCS trực tiếp về cho chính quyền cấp xã.
Nguyên nhân cốt lõi của những khó khăn ban đầu
Khảo sát thực tiễn với 46 cán bộ quản lý giáo dục và chuyên viên các cấp cho thấy, các vấn đề nổi bật bao gồm: thủ tục hành chính chồng chéo, sự phối hợp giữa xã/phường và trường học còn hạn chế, chính sách văn bản quy định chưa đồng bộ, đặc biệt là năng lực chuyên môn của cán bộ phụ trách còn hạn chế.
Nhiều cán bộ tại cấp xã được điều chuyển từ các lĩnh vực khác sang, thiếu chuyên môn sâu về giáo dục, dẫn đến tình trạng quá tải và lúng túng trong công tác tham mưu và triển khai.
Ví dụ điển hình là việc chi trả chế độ cho học sinh theo Nghị định 66/2025/NĐ-CP (quy định chính sách cho trẻ em nhà trẻ, học sinh, học viên ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, vùng bãi ngang, ven biển và hải đảo và cơ sở giáo dục có trẻ em nhà trẻ, học sinh hưởng chính sách) bị đình trệ do quy trình phê duyệt vẫn còn đề cập đến các cơ quan cấp huyện đã giải thể.
Bên cạnh đó, các văn bản pháp lý cũ chưa được sửa đổi kịp thời cũng gây ra "khoảng trống" và mâu thuẫn trong việc phân định thẩm quyền, như xung đột về thẩm quyền đánh giá, xếp loại viên chức giáo dục giữa Nghị định 90/2020/NĐ-CP và Nghị định 142/2025/NĐ-CP.
Những sáng kiến vượt khó và lộ trình giải pháp
Để khắc phục những khó khăn ban đầu và đảm bảo chất lượng giáo dục, TS Lê Đức Thuận đề xuất một lộ trình giải pháp toàn diện theo 3 giai đoạn.
Giai đoạn ổn định (3 - 6 tháng): Tháo gỡ nút thắt pháp lý và hỗ trợ nhân sự khẩn cấp
Để tháo gỡ nút thắt pháp lý, cần khẩn trương ban hành các văn bản hướng dẫn tạm thời.
Cụ thể, kiến nghị Bộ GD-ĐT và Bộ Nội vụ ban hành thông tư liên tịch để giải quyết mâu thuẫn về thẩm quyền đánh giá viên chức giữa Nghị định 90 và Nghị định 142, ưu tiên trao quyền tự chủ và trách nhiệm cho hiệu trưởng trong đánh giá thường xuyên.
Bộ GD-ĐT cũng cần ban hành ngay văn bản hướng dẫn tạm thời cho Nghị định 66/2025/NĐ-CP, quy định rõ thẩm quyền phê duyệt danh sách học sinh hưởng chính sách thuộc về Chủ tịch UBND cấp xã hoặc ủy quyền cho hiệu trưởng, đồng thời hướng dẫn cơ chế chuyển nguồn kinh phí.
Về hỗ trợ nhân sự khẩn cấp, cần cho phép UBND cấp xã trưng tập có thời hạn các cán bộ quản lý hoặc giáo viên cốt cán từ các trường để hỗ trợ công tác chuyên môn tại Phòng Văn hóa - Xã hội, đặc biệt vào các giai đoạn cao điểm.
Các Sở GD-ĐT cũng cần thành lập các tổ công tác lưu động để trực tiếp "cầm tay chỉ việc", hướng dẫn chuyên viên cấp xã xử lý các nghiệp vụ mới và phức tạp.
Giai đoạn tái cấu trúc (1 - 3 năm): Tái phân định thẩm quyền và xây dựng mô hình quản lý chuyên môn hiệu quả
Tái cấu trúc mô hình quản lý chuyên môn: Nghiên cứu và thí điểm mô hình "Cụm trường liên xã" nhận được sự đồng thuận cao từ cán bộ quản lý giáo dục.
Theo đó, một "khu vực" hoặc "cụm" chuyên môn về giáo dục sẽ được thành lập, phụ trách chung cho một nhóm từ 3 - 5 xã lân cận, trực thuộc Sở GD-ĐT về mặt chuyên môn, với biên chế là các chuyên gia.
Mô hình này giúp tập trung nguồn nhân lực chất lượng cao để chỉ đạo chuyên môn sâu sát mà không tái lập bộ máy cấp huyện cồng kềnh. Mô hình "Cụm trường liên xã" có nhiều điểm tương đồng với "Hội đồng trường" (School Boards/School Districts) ở Canada và Hoa Kỳ.
Phân định lại thẩm quyền rõ ràng: Cần sửa đổi, bổ sung Nghị định 142/2025/NĐ-CP và các văn bản liên quan để phân định rạch ròi, khoa học và thực chất hơn quyền hạn, trách nhiệm giữa cấp tỉnh, cấp xã và cấp trường. Điều này nhằm phá vỡ cấu trúc "hai chủ" hiện tại và tăng cường tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm.
Ví dụ, Sở GD-ĐT chủ trì tuyển dụng, ký hợp đồng làm việc; Chủ tịch UBND cấp xã phối hợp và xác nhận nhân sự tại địa phương; Hiệu trưởng thực hiện đánh giá thường xuyên và là cơ sở cho đánh giá cuối năm.
Giai đoạn phát triển bền vững (3 - 5 năm và xa hơn): Đầu tư vào con người và công nghệ
Theo đó, cần xây dựng năng lực và phát triển nhân lực. Bộ Nội vụ và Bộ GD-ĐT cần xây dựng khung năng lực và tiêu chuẩn chức danh cụ thể cho vị trí công chức cấp xã phụ trách giáo dục, tích hợp kiến thức về quản lý hành chính nhà nước, quản lý giáo dục chuyên sâu và tài chính công.
Đổi mới chương trình đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu, cấp chứng chỉ bắt buộc theo vị trí việc làm, tập trung vào kỹ năng thực tiễn. Đồng thời, xây dựng chế độ chính sách đãi ngộ xứng đáng để thu hút và giữ chân nhân lực có năng lực tại cấp xã.
Bên cạnh đó là học hỏi kinh nghiệm quốc tế. Việt Nam có thể học hỏi mô hình "tin cậy và tự chủ cao" của Phần Lan, nơi chính quyền trung ương chỉ ban hành khung chương trình, còn địa phương và trường học có quyền tự chủ rất cao trong giảng dạy và quản lý. Thành công của Phần Lan dựa trên đội ngũ giáo viên chất lượng cao và sự tin tưởng vào tính chuyên nghiệp của họ.
Đẩy mạnh chuyển đổi số và hợp tác liên ngành: Khẩn trương xây dựng và triển khai các hệ thống phần mềm quản lý dùng chung, liên thông từ cấp tỉnh xuống cấp xã và các trường học, bao quát các mảng quản lý văn bản, nhân sự, tài chính và cơ sở dữ liệu ngành.
Chính quyền cấp xã cần đóng vai trò cầu nối, thúc đẩy mạnh mẽ mô hình hợp tác ba bên: Nhà trường - Chính quyền - Doanh nghiệp, nhằm huy động nguồn lực xã hội hóa và gắn chương trình đào tạo với nhu cầu thị trường lao động.
Chủ trương chuyển đổi sang mô hình chính quyền hai cấp là đúng đắn và cần thiết. Những khó khăn ban đầu là điều không thể tránh khỏi trong bất kỳ cuộc cải cách lớn nào.
Tuy nhiên, với sự quyết tâm, các sáng kiến kịp thời và lộ trình hành động rõ ràng, ngành Giáo dục Việt Nam sẽ vượt qua giai đoạn thử thách này, tiếp tục phát triển bền vững, góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực cho đất nước.