Cẩn trọng với củ ấu tàu: Vị thuốc Đông y có thể gây tử vong nếu dùng sai cách

Củ ấu tàu, còn gọi là ô đầu, ú tàu, gấu tàu hay củ gấu rừng, là rễ củ của cây ô đầu (Aconitum fortunei), mọc hoang ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Hà Giang, Lào Cai, Tuyên Quang... Trong Đông y, củ ấu tàu thường được ngâm rượu để xoa bóp, giúp giảm đau, tê, nhức, mỏi.

Tuy nhiên, loại dược liệu này chứa aconitin, một alkaloid có độc tính rất mạnh. Nhiều tài liệu ghi nhận chỉ với liều 0,02–0,05 mg/kg thể trọng đã có thể gây tử vong.

Theo Khoa cấp cứu Nội – Nhi, Bệnh viện Thanh Nhàn, ngộ độc củ ấu tàu thường xảy ra khi người bệnh tự ý sử dụng mà không có chỉ định của thầy thuốc, hoặc uống nhầm rượu ngâm ấu tàu vốn chỉ dùng để xoa bóp. Một số trường hợp khác do chế biến món ăn như cháo hay thịt hầm với ấu tàu nhưng xử lý không đúng cách, dẫn đến nguy cơ tử vong nếu không được cấp cứu kịp thời.

Aconitin: Chất độc mạnh tấn công tim, thần kinh và hô hấp

Ảnh hưởng đến tim mạch:

Aconitin là chất cực độc với cơ tim. Nó thúc đẩy quá trình khử cực hóa màng tế bào, khiến tim đập nhanh và rút ngắn thời gian trơ. Cơ chế tác động của chất này là tăng tính thấm của màng tế bào với ion natri (Na+), dẫn đến chậm quá trình tái phân cực.

Trên điện tâm đồ, ngộ độc aconitin thường bắt đầu bằng nhịp tim chậm, sau đó là phong bế dẫn truyền nhĩ - thất, ngoại tâm thu, nhịp nhanh thất, rung thất và cuối cùng là ngừng tim. Nguyên nhân chủ yếu do tăng tính hưng phấn cơ tim quá mức.

Tác động lên hệ thần kinh:

Aconitin ức chế dẫn truyền thần kinh, gây tê liệt dây thần kinh và làm mất khả năng dẫn truyền xung động. Với liều thấp, chất này kích thích các đầu mút thần kinh cảm giác trong da và niêm mạc, gây cảm giác ngứa ngáy. Liều cao hơn gây cảm giác nóng rát, rồi mất hẳn cảm giác và tê dại. Đồng thời, aconitin còn ức chế trung tâm hô hấp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng hô hấp.

Triệu chứng ngộ độc điển hình:
Khi uống nhầm rượu ngâm củ ấu tàu hoặc tự ý dùng thuốc chứa aconitin, chất độc thấm nhanh qua da, niêm mạc dạ dày, ruột vào máu, gây nhiều rối loạn cấp tính:

- Rối loạn cảm giác tại chỗ: Cảm giác kiến bò ở lưỡi, sau đó tê môi, lưỡi, họng và mặt; có thể có cảm giác đầu to ra; chi cũng mất cảm giác.

- Triệu chứng toàn thân: Lo lắng, khó chịu, tê bì tay chân.

- Rối loạn thần kinh thực vật: Buồn nôn, nôn, vã mồ hôi, chảy nước dãi, co giật cơ, hạ thân nhiệt, thậm chí ngất xỉu.

- Rối loạn hô hấp: Khó thở, thở chậm, tăng tiết gây ứ đọng phế quản, có thể dẫn đến ngừng thở.

- Rối loạn nhịp tim: Thường rất nặng và nguy hiểm, gồm: nhịp xoang chậm, ngoại tâm thu thất đơn ổ rồi đa ổ, bloc nhĩ thất, nhịp nhanh thất và rung thất.

Đặc biệt, nguy cơ tử vong chủ yếu do loạn nhịp tim và suy hô hấp, có thể diễn tiến nhanh chỉ trong vài phút đến vài giờ sau khi phơi nhiễm.

Xử trí và phòng ngừa ngộ độc củ ấu tàu

Khi phát hiện các biểu hiện ngộ độc củ ấu tàu, cần xử trí ban đầu tương tự như các trường hợp ngộ độc thông thường. Nếu người bệnh còn tỉnh táo, có thể gây nôn và cho uống than hoạt tính để hạn chế hấp thu chất độc.

Ngay sau đó, cần đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất. Tuyệt đối không để bệnh nhân ở nhà tự theo dõi hoặc điều trị, vì ngộ độc aconitin có thể khiến người bệnh tử vong nhanh chóng do suy hô hấp hoặc loạn nhịp tim.

Đồng thời, người dân không được tự ý sử dụng củ ấu tàu dưới bất kỳ hình thức nào. Nếu dùng các chế phẩm chứa củ ấu tàu, cần có chỉ định và theo dõi của thầy thuốc có chuyên môn, không chế biến củ ấu tàu làm thức ăn.

Rượu ngâm củ ấu tàu dùng để xoa bóp phải được dán nhãn rõ ràng, bảo quản ở nơi an toàn, tránh xa tầm tay trẻ em và tránh nhầm lẫn với rượu uống. Khi có dấu hiệu ngộ độc, cần khẩn trương sơ cứu ban đầu và đưa người bệnh đến bệnh viện có khả năng cấp cứu chống độc hoặc trung tâm chống độc để xử lý kịp thời.

Mạnh Hưng