Khan hiếm vật liệu xây dựng ngày càng nghiêm trọng, tiềm ẩn nguy cơ chậm tiến độ, đội vốn
Trong bối cảnh nhiều dự án hạ tầng quốc gia được triển khai đồng loạt, tình trạng khan hiếm vật liệu xây dựng ngày càng trở nên nghiêm trọng, đẩy các nhà thầu và địa phương vào thế khó. Dù Chính phủ đã có nhiều chỉ đạo quyết liệt, song những nút thắt về nguồn cung, giá cả và thủ tục vẫn chưa được tháo gỡ, tiềm ẩn nguy cơ chậm tiến độ, đội vốn và gián đoạn các công trình.
Nguồn cung thiếu hụt, giá cả leo thang
Tại nhiều địa phương như Quảng Nam, Đà Nẵng, Thanh Hóa, Lạng Sơn... giá vật liệu xây dựng, đặc biệt là cát tăng đột biến, có nơi đã vượt mốc 1 triệu đồng mỗi mét khối, cao gấp nhiều lần so với đơn giá dự thầu và công bố giá vật liệu của địa phương, đẩy các nhà thầu vào tình thế khó khăn khi không thể bù đắp chi phí.
Đơn cử như mỏ cát Hùng Sơn (tỉnh Lạng Sơn) cung cấp vật liệu cho dự án Hữu Nghị - Chi Lăng, từ tháng 7/2024 - 6/2025 đã tăng giá 3 lần từ 300.000đ/m3 lên 455.000đ/m3 (tăng 52%) - giá chưa bao gồm VAT và phí vận chuyển. Trong khi đó, Sở Xây dựng tỉnh Lạng Sơn công bố giá của mỏ này chỉ là 280.000đ, chênh lệch tới 175.000đ/m3.
Bên cạnh đó, nhiều mỏ đã được cấp phép nhưng không thể khai thác do vướng thủ tục như thuê đất, đo đạc trữ lượng hoặc đang bị điều tra. Tại Thanh Hóa, chỉ có 1 trong 30 mỏ cát được cấp phép còn hoạt động, chiếm chưa tới 2% tổng công suất được phê duyệt. Còn tại Quảng Nam, suốt ba năm qua gần như không có mỏ vật liệu mới nào được cấp phép, nên nguồn cung thiếu hụt nghiêm trọng và kéo dài.
Sự chậm trễ trong cấp phép khai thác đã tạo điều kiện cho một số chủ mỏ và đơn vị vận tải cấu kết nâng giá, làm méo mó thị trường. Giá thực tế tại mỏ thường cao hơn 3 - 4 lần so với giá công bố của địa phương, gây khó khăn trong công tác lập và điều chỉnh dự toán. Hơn nữa, chi phí vận chuyển tăng mạnh do nguồn cung tại chỗ thiếu hụt, buộc nhà thầu phải mua vật liệu từ các địa phương xa hơn.
Trong chuyến làm việc của Phó Thủ tướng Thường trực Nguyễn Hòa Bình vào ngày 7/6 tại Bình Định về tiến độ các dự án giao thông trọng điểm, một số địa phương đã báo cáo về khó khăn trong việc giải ngân kế hoạch vốn đầu tư công 2025, vướng đền bù giải phóng mặt bằng, thiếu nguồn nguyên vật liệu xây dựng...
Ông Phạm Anh Tuấn - Chủ tịch UBND tỉnh Bình Định cho biết, việc chậm cấp phép khai thác các mỏ đất, cát, đá đã ảnh hưởng lớn đến tiến độ nhiều dự án, nếu không tháo gỡ kịp thời, hiệu quả đầu tư sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Trong khi đó ông Trần Nam Hưng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam thông tin, giá cát xây dựng đã tăng từ 300.000 đồng/m³ lên 600.000 đồng/m³, ảnh hưởng đến chi phí và tiến độ nhiều dự án.
Cũng tại Quảng Nam, mới đây đã đấu giá quyền khai thác khoáng sản, có 3 mỏ trúng với mức giá cao đột biến, bất thường. Cụ thể, mỏ cát ĐL2 (xã Đại Thắng) được Công ty TNHH Hoàng Châu Sa trúng đấu giá với số tiền 491,7 tỷ đồng (giá khởi điểm 7,59 tỷ đồng). Mỏ ĐL11 (xã Đại Đồng) được Công ty CP Tập đoàn Khoáng sản Công nghiệp 6666 trúng đấu giá với số tiền gần 320 tỷ đồng (giá khởi điểm 3,46 tỷ đồng). Mỏ ĐL12B1 (xã Đại Quang) cũng được Công ty CP Trường Lợi đấu trúng với mức giá 129,6 tỷ đồng (giá khởi điểm 1,2 tỷ đồng).
Các chuyên gia cảnh báo, việc trúng đấu giá với mức giá bị “thổi phồng” có thể gây hiệu ứng “bong bóng” trên thị trường vật liệu xây dựng và gây rủi ro lớn cho địa phương. Trước đây đã có không ít trường hợp sau khi trúng đấu giá đã bỏ mỏ, sang nhượng “chui”, khiến ngân sách thất thu, môi trường bị tàn phá.
Chính sách đã có, thực thi vẫn chậm
Chính phủ đã có nhiều chỉ đạo mạnh mẽ nhằm bình ổn giá cả và khơi thông nguồn cung. Mới đây, tại Công điện số 85/CĐ-TTg ngày 10/6/2025, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các Bộ, ngành và địa phương tăng cường các giải pháp quản lý, kiểm soát giá vật liệu xây dựng.
Trong đó, Bộ Xây dựng rà soát, cập nhật giá sát với thị trường, quy hoạch mỏ hợp lý và đảm bảo cân đối cung - cầu; Bộ Công an xử lý các hành vi thao túng thị trường, trục lợi, bảo kê và tham nhũng; Bộ Nông nghiệp và Môi trường hoàn thiện dự thảo Nghị định hướng dẫn Luật Địa chất và Khoáng sản nhằm đơn giản hóa thủ tục cấp phép khai thác; Chủ tịch UBND các tỉnh, thành phố chịu trách nhiệm cá nhân nếu để xảy ra tình trạng thiếu hụt vật liệu, chậm cập nhật giá, hoặc buông lỏng kiểm soát thị trường.
Dù vậy, vẫn còn tồn tại nhiều vấn đề chưa được giải quyết triệt để, giá vật liệu tại công trường cao hơn nhiều so với giá công bố khiến chỉ số điều chỉnh giá bị âm. Nhiều quy định chưa có hướng dẫn cụ thể, thủ tục đất đai, môi trường và giải phóng mặt bằng tiếp tục là điểm nghẽn, làm chậm tiến độ triển khai dù đã có vốn.
Trước tình hình đó, nhiều nhà thầu và chuyên gia đã đưa ra các đề xuất cấp thiết như cần xem thủ tục cấp phép mỏ vật liệu là điều kiện tiên quyết trong quá trình phê duyệt và khởi công dự án. Khi chưa xác định được rõ nguồn cung vật liệu, việc khởi công dự án có thể khiến tiến độ rơi vào thế bị động, chi phí phát sinh vượt kiểm soát.
Bên cạnh đó, cần tiếp tục gia hạn và bổ sung thêm danh mục các dự án được hưởng cơ chế đặc thù về khai thác mỏ đã từng được áp dụng hiệu quả. Các địa phương cũng cần đẩy nhanh tiến độ đưa các mỏ đã cấp phép vào khai thác, đồng thời hoàn tất thủ tục đấu giá với các mỏ đủ điều kiện để bổ sung nguồn cung kịp thời.
Mới đây, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 02/2025/NQ-CP ngày 11/6/2025, cho phép dự án Cảng hàng không quốc tế Long Thành tiếp tục được áp dụng cơ chế đặc thù theo Nghị quyết 60/NQ-CP (2021), đã được sửa đổi, bổ sung tại Nghị quyết 133/NQ-CP. Ngoài ra, một số mỏ đá tại Đồng Nai, dù chưa hoàn tất thủ tục thuê đất nhưng đã đền bù, giải phóng mặt bằng, vẫn được cho phép khai thác tạm thời để phục vụ các dự án giao thông cấp quốc gia.
Cùng với đó, việc kiểm soát giá tại mỏ và chi phí vận chuyển cũng cần được siết chặt, kiểm tra định kỳ để ngăn chặn tình trạng liên kết ép giá, thao túng thị trường. Về dài hạn, cần có chiến lược phát triển vật liệu thay thế nhằm giảm áp lực lên nguồn tài nguyên thiên nhiên.
Bài toán thiếu vật liệu không phải mới xuất hiện. Nhiều năm qua, từ khi dự án cao tốc Bắc - Nam triển khai, tình trạng khan hiếm vật liệu đã trở thành vấn đề nhức nhối và vẫn luôn là nỗi ám ảnh của các nhà thầu. Trong bối cảnh sắp triển khai thêm 2.000km cao tốc, đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam và hàng loạt công trình hạ tầng lớn, nếu không giải quyết căn cơ vấn đề này, “cơn bão vật liệu” sẽ bùng phát bất cứ lúc nào.
Để tháo gỡ hiệu quả, không thể trông chờ vào từng nỗ lực đơn lẻ mà cần có một chiến lược tổng thể, đồng bộ, nhất quán từ Trung ương đến địa phương. Chỉ khi những bất cập về thể chế, thủ tục, nguồn cung và giá cả được giải quyết triệt để, các dự án trọng điểm mới có thể hoàn thành đúng tiến độ, chất lượng, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế và phát triển bền vững quốc gia.