ChatGPT và mặt trái trong giáo dục: Sử dụng thế nào cho đúng?
Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng hiện diện rõ nét trong giáo dục và đời sống, một nghiên cứu mới đây đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về nguy cơ suy giảm năng lực tư duy khi lạm dụng công cụ hỗ trợ như ChatGPT.
Cảnh báo từ nghiên cứu khoa học
Công trình nghiên cứu do Phòng thí nghiệm Truyền thông (Media Lab) của từ Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) thực hiện, trong đó người tham gia được yêu cầu viết bài luận theo dạng đề thi SAT – một trong những kỳ thi chuẩn hóa đầu vào đại học tại Mỹ. Họ được chia thành ba nhóm: nhóm sử dụng ChatGPT, nhóm sử dụng công cụ tìm kiếm Google và nhóm không dùng bất kỳ công cụ hỗ trợ nào, gọi là “chỉ dùng não bộ”.
Trong suốt quá trình làm bài, hoạt động não của người tham gia được theo dõi bằng điện não đồ (EEG), cho phép đo lường mức độ “huy động” các vùng chức năng trong não bộ.
Kết quả cho thấy, những người thường xuyên sử dụng ChatGPT có mức độ hoạt động não thấp hơn đáng kể so với hai nhóm còn lại, và “liên tục thể hiện yếu ở các phương diện thần kinh, ngôn ngữ và hành vi”. Ban đầu, họ chỉ dùng công cụ AI để tham khảo cấu trúc bài viết, nhưng về sau có xu hướng sao chép hoàn toàn nội dung do ChatGPT tạo ra. Trong khi đó, nhóm “chỉ dùng não bộ” thể hiện khả năng kích hoạt não toàn diện và hiệu quả hơn rõ rệt.
Theo nhóm nghiên cứu, các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như ChatGPT tuy mang lại tiện ích trong ngắn hạn, nhưng có thể dẫn đến suy giảm chức năng nhận thức nếu người dùng - đặc biệt là học sinh, sinh viên - thiếu kỹ năng sử dụng có chọn lọc và không được hướng dẫn đúng đắn.
Trẻ em là nhóm dễ bị tổn thương nhất
“Tôi quyết định công bố sớm nghiên cứu này trước khi quá trình phản biện khoa học hoàn tất, bởi tôi lo ngại rằng chỉ trong vòng 6 đến 8 tháng tới, một số nhà hoạch định chính sách có thể đề xuất tích hợp ChatGPT vào chương trình giáo dục mầm non. Điều đó sẽ vô cùng nguy hiểm”, bà Nataliya Kosmyna tác giả chính của nghiên cứu chia sẻ với tạp chí Time. Theo bà, não bộ đang phát triển của trẻ em chính là nhóm dễ bị tổn thương nhất trước ảnh hưởng tiêu cực từ việc tiếp xúc sớm và phụ thuộc vào AI.
Những lo ngại này không phải không có cơ sở, đặc biệt khi xu hướng đưa AI vào trường học đang tăng nhanh tại nhiều quốc gia. Tại Mỹ, tháng 4 vừa qua, Tổng thống Donald Trump đã ký ban hành một sắc lệnh hành pháp nhằm thúc đẩy tích hợp công nghệ AI vào giáo dục phổ thông.
Theo ông Will Scharf, Thư ký Văn phòng Nhà Trắng: “Mục tiêu của sắc lệnh là bảo đảm học sinh và giới trẻ Mỹ được đào tạo đầy đủ về các công cụ AI, từ đó tạo nền tảng để họ cạnh tranh trong nền kinh tế tương lai, nơi AI sẽ ngày càng đóng vai trò trọng yếu”.
Lựa chọn nào cho giáo dục?
Thực tế cho thấy, AI không xấu, và ChatGPT không phải là thủ phạm gây suy giảm tư duy nếu được sử dụng đúng mục đích. Vấn đề nằm ở cách tiếp cận và mức độ kiểm soát. Khi người học xem công cụ là phương tiện bổ trợ, giúp mở rộng kiến thức và kiểm tra lại lập luận của mình, thì AI hoàn toàn có thể trở thành trợ lý hiệu quả. Ngược lại, nếu người học lệ thuộc, sao chép hoặc coi AI là “cánh tay viết hộ”, thì khả năng tư duy độc lập, phân tích và sáng tạo sẽ dần bị thui chột.
Trong môi trường giáo dục hiện đại, câu hỏi đặt ra không còn là “có nên dùng AI hay không”, mà là “dùng như thế nào cho đúng”. Đây là bài toán đặt ra không chỉ cho người học, mà còn cho đội ngũ giáo viên, nhà quản lý giáo dục và cả những nhà hoạch định chính sách. Hướng tới một nền giáo dục đổi mới và và nhân văn, việc trang bị năng lực số cho học sinh phải đi kèm với việc bồi dưỡng kỹ năng tư duy phản biện, sáng tạo và đạo đức công nghệ.
AI có thể là công cụ, nhưng không thể thay thế con người. Và điều cốt lõi của giáo dục vẫn là quá trình khai mở trí tuệ, điều mà không một thuật toán nào có thể làm thay được.