Hội nghị Thượng đỉnh Trung Quốc - Trung Á:Sự kiện định hình bàn cờ Á - Âu

Diễn ra trong hai ngày 17-18/6 tại Astana, Kazakhstan, Hội nghị Thượng đỉnh Trung Á - Trung Quốc sẽ quy tụ các nguyên thủ quốc gia từ 5 quốc gia Trung Á, bao gồm Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan cùng với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Đây là hội nghị mang ý nghĩa biểu tượng bởi lần đầu tiên 5 quốc gia Trung Á tổ chức hội nghị thượng đỉnh trong khu vực với nhà lãnh đạo của một quốc gia khác.

C5+1: Từ sáng kiến Mỹ đến cơ hội của Trung Quốc

Các chuyên gia gọi Hội nghị thượng đỉnh Trung Quốc - Trung Á là khuôn khổ C5+1. Điều trớ trêu là mô hình hợp tác “C5+1” gồm 5 nước Trung Á và một cường quốc đối tác vốn không phải do Trung Quốc hay Nga khởi xướng, mà là sản phẩm ngoại giao của Mỹ dưới thời Tổng thống Barack Obama năm 2015. Nhưng vào thời điểm đó, hội nghị được tổ chức ở cấp bộ trưởng ngoại giao.

Vào năm 2023, Tổng thống Mỹ khi đó là Joe Biden đã tiếp đón các nguyên thủ quốc gia C5 bên lề Đại hội đồng LHQ tại New York. Đây là lần đầu tiên một tổng thống Mỹ gặp gỡ các nguyên thủ quốc gia Trung Á trong khuôn khổ này. Nhưng rõ ràng, chính sách thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump hiện tại đang đảo lộn nỗ lực "chinh phục" Trung Á của Mỹ trong một thập kỷ qua. Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan đều đã bị đánh thuế 10%.

Trong khi đó, Bắc Kinh đã nhanh chóng nắm bắt cơ hội, nâng cấp hình thức này lên cấp thượng đỉnh chính thức, biến khuôn khổ này thành một sân khấu để khẳng định vị thế siêu cường trong khu vực bằng các cam kết đầu tư, không can thiệp và hợp tác lâu dài.

Trung Á - mảnh ghép trong tham vọng chiến lược của Trung Quốc

Không chỉ nhìn đến Trung Á như một vựa đất giàu uranium, dầu mỏ và kim loại đất hiếm, vốn rất cần cho ngành công nghệ tiên tiến của Trung Quốc; Bắc Kinh còn nhìn nhận khu vực này ngày càng trở nên quan trọng đối với Trung Quốc như một hành lang chính cho thương mại với châu Âu. Nhà khoa học chính trị người Kyrgyzstan Nargiza Muratalieva nói với AFP: "Trung Á giàu tài nguyên thiên nhiên như dầu mỏ, khí đốt, uranium, vàng và các khoáng sản khác mà nền kinh tế đang phát triển nhanh chóng của Trung Quốc cần". "Đảm bảo nguồn cung cấp liên tục các nguồn tài nguyên này, bỏ qua các tuyến đường biển không ổn định, là một mục tiêu quan trọng của Bắc Kinh", nhà phân tích nói thêm.

Trên thực tế, Chủ tịch Tập Cận Bình, người đã cắt giảm đáng kể các chuyến thăm nước ngoài kể từ đại dịch Covid-19, nhưng đã đến thăm Kazakhstan lần thứ ba kể từ năm 2020. Trước đó, ông đã đến thăm Astana vào các năm 2022 và 2024.

Trung Á cũng là một phần quan trọng trong Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc - một mạng lưới đường cao tốc, đường sắt và cảng biển kết nối châu Á, châu Phi, châu Âu và châu Mỹ Latin - như một cửa ngõ vào châu Âu.

Các chuyên gia kỳ vọng, BRI sẽ là chủ đề nổi bật tại hội nghị thượng đỉnh ở Astana vào 17-18/6, với kỳ vọng các bên sẽ đưa ra ý tưởng mới cho hợp tác trong lĩnh vực năng lượng và phát triển bền vững. Trước đó, hôm 16/6, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết, chuyến thăm Kazakhstan của Chủ tịch Tập Cận Tập Cận Bình sẽ "mở ra" nhiều không gian hơn cho việc xây dựng chung dự án Vành đai và Con đường.

Một chuyên gia từ SIIS cho biết, một tuyến đường sắt trị giá 8 tỷ USD được lên kế hoạch kết nối khu vực Tân Cương của Trung Quốc với Uzbekistan qua Kyrgyzstan có khả năng sẽ nằm trong chương trình nghị sự. Việc xây dựng dự án dự kiến sẽ bắt đầu vào tháng 7. Dự kiến hoàn thành vào năm 2030, tuyến đường sắt này sẽ cung cấp cho Trung Quốc khả năng tiếp cận trực tiếp hơn tới Trung Á và giảm sự phụ thuộc của ba nước vào cơ sở hạ tầng giao thông của Nga.

Ngoài ra, một số cửa khẩu biên giới mới và cảng cạn đã được xây dựng để thúc đẩy hoạt động thương mại, chẳng hạn như Khorgos ở Kazakhstan, một trong những trung tâm hậu cần lớn nhất thế giới.

Ông Muratalieva cho biết: "Cả Nga và phương Tây đều không có khả năng phân bổ nguồn lực tài chính cho cơ sở hạ tầng nhanh chóng và trên quy mô lớn như vậy". Việc phát triển các hành lang giao thông ở Trung Á cho phép Trung Quốc rút ngắn thời gian giao hàng bằng cách gửi hàng đến châu Âu qua biển Caspi, bỏ qua Nga.

Tại sao Trung Á nghiêng về Trung Quốc?

Thực tế, Trung Quốc hiện đã tự khẳng định mình là đối tác thương mại hàng đầu của các nước Trung Á. Theo hải quan Trung Quốc, khối lượng thương mại với khu vực này ước tính đạt 95 tỷ USD vào năm 2024. Con số này vượt xa Liên minh châu Âu với khoảng 64 tỷ USD theo Hội đồng châu Âu vào năm 2023 và Nga với 44 tỷ USD. Tính riêng mỗi nước cộng hòa ở khu vực, Trung Quốc cũng là đối tác thương mại hàng đầu.

Ngoài ra, trong khi phương Tây và Nga khó triển khai các gói tài chính hạ tầng quy mô lớn, Trung Quốc đã hành động với tốc độ và năng lực không nước nào sánh kịp. Đó là lợi thế chiến lược mà Bắc Kinh đang tận dụng triệt để.

Điều khiến Bắc Kinh được chào đón không chỉ nằm ở con số, mà là ở cách tiếp cận: Bắc Kinh theo đuổi phương châm không can thiệp chính trị nội bộ, không ràng buộc cải cách dân chủ, sẵn sàng hỗ trợ các chính quyền ổn định quyền lực.

Tại Hội nghị Thượng đỉnh Trung Á - Trung Quốc gần đây nhất, Chủ tịch Tập Cận Bình đã kêu gọi "chống lại sự can thiệp từ bên ngoài" có thể gây ra "các cuộc cách mạng màu". Đây được xem là thông điệp ngầm nhưng mạnh mẽ, trấn an các nhà lãnh đạo Trung Á đang ngày càng lo ngại trước làn sóng dân chủ hóa phương Tây.

"Trung Á giáp trực tiếp với Tân Cương... Bắc Kinh coi sự ổn định của các quốc gia Trung Á là sự đảm bảo cho an ninh ở biên giới phía tây của mình", nhà phân tích Muratalieva nói thêm.

Nga - cái bóng lùi dần?

Trả lời các phóng viên ngày 16/6, người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết, ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc trong khu vực không gây ra mối đe dọa đối với Nga. "Không có lý do gì để lo sợ một vấn đề như vậy. Trung Quốc là đối tác chiến lược đặc biệt của chúng tôi và các nước Trung Á. Họ (các nước Trung Á) là đối tác lịch sử tự nhiên của chúng tôi".

Đó không chỉ là những lời nói suông, mối quan hệ giữa Nga và Trung Á được ràng buộc bởi cả địa lý, kinh tế và an ninh. Và cái bóng của "gấu" Nga vẫn rất lớn ở khu vực.

Từng là một phần của Liên Xô cũ, năm nước cộng hòa Trung Á từ lâu đã nằm trong phạm vi ảnh hưởng chiến lược của Nga. Hàng triệu người từ năm nước cộng hòa này sinh sống và làm việc tại Nga.

Và mặc dù Trung Quốc đã vượt qua Nga để trở thành đối tác thương mại lớn nhất của các nước cộng hòa Trung Á trong 3 năm qua - một giai đoạn trùng với cuộc chiến của Nga ở Ukraine, trên thực tế, vẫn có những lý do để Nga là đối tác nổi bật nhất của khu vực. Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan - 3 trong số 5 quốc gia của khu vực là một phần của Tổ chức Hiệp ước an ninh tập thể (CSTO), cùng với Nga, Armenia và Belarus. Giống như NATO, khối này cung cấp các đảm bảo an ninh tập thể cho các thành viên. Trên thực tế, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan có sự bảo vệ của Nga nếu họ bị một quốc gia khác tấn công, điều mà Trung Quốc không cung cấp.

Một điểm thú vị khác, dù Trung Á từng là “vựa khí đốt” cho Nga, hiện Moscow đang bán lại khí đốt cho chính các quốc gia này do khủng hoảng năng lượng cục bộ. Mối quan hệ này vừa phụ thuộc, vừa đan xen lợi ích, khiến việc thay thế Nga hoàn toàn là một bài toán không dễ với Bắc Kinh.

Hội nghị Thượng đỉnh Trung Quốc - Trung Á tại Astana quan trọng ở chỗ đây không đơn thuần là một sự kiện ngoại giao mà còn là tuyên ngôn chiến lược của Bắc Kinh về một “Trung Á mới” - nơi Trung Quốc không chỉ là nhà đầu tư, mà là kiến trúc sư của trật tự khu vực. Cuộc chiến ảnh hưởng tại Trung Á không diễn ra bằng bom đạn, mà bằng các cam kết đầu tư, mạng lưới hậu cần, định hình chính sách và ảnh hưởng mềm. Trong “ván cờ Á-Âu” này, Trung Á không còn là sân sau của một cường quốc nào mà đang vươn lên trở thành trung tâm của một cuộc đấu âm thầm. Như nhà khoa học chính trị người Kyrgyzstan Nargiza Muratalieva nói với AFP: "Các quốc gia trong khu vực đang cân bằng giữa các trung tâm quyền lực khác nhau và họ sẽ không để phụ thuộc vào bất kỳ thế lực nào".

Quốc Đạt