Nghệ thuật Phật giáo thời Lý - đỉnh cao của mỹ thuật Đại Việt

Sự kiện được tổ chức nhân Ngày Quốc tế Bảo tàng và Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam (18/5/2025), chào mừng kỷ niệm 135 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 - 19/5/2025).

Phát biểu khai mạc trưng bày, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, TS. Nguyễn Văn Đoàn cho biết, trong lịch sử phát triển gần 2000 năm kể từ khi du nhập, Phật giáo Việt Nam đã có ảnh hưởng sâu sắc đến mọi mặt đời sống xã hội.

Vào thời đại nhà Lý, Đại Việt là một quốc gia phát triển thịnh vượng trong khu vực. Phật giáo đã trở thành hệ tư tưởng chính thống, lĩnh hội mạnh mẽ giữa lịch sử văn hóa và nghệ thuật Đại Việt.

Trên hành trình ấy, Phật giáo Việt Nam đã để lại nhiều di sản văn hóa đặc sắc đóng góp xứng đáng vào kho tàng nghệ thuật độc đáo và phong phú của dân tộc.

Đó được coi là đỉnh cao của mỹ thuật Đại Việt, sự kết hợp độc đáo giữa tinh thần Thiền tông và văn hóa bản địa, nghệ thuật cung đình và dân gian tạo nên phong cách độc đáo.

Như nghệ thuật kiến trúc chùa tháp tiêu biểu là những ngôi “quốc tự” được xây dựng như chùa Một Cột, tháp Báo Thiên, chùa Dạm, chùa Phật Tích, chùa Long Đọi... Kiến trúc chùa tháp thời Lý không chỉ là công trình tôn giáo mà còn là công trình nghệ thuật thể hiện triết lý Phật giáo và những kỹ thuật đỉnh cao, mang đậm bản sắc Việt, đồng thời biểu hiện sự tiếp thu những yếu tố văn hóa ngoại sinh.

Nghệ thuật điêu khắc Phật giáo thời Lý đạt đến đỉnh cao với sự kết hợp hài hòa giữa Phật giáo Thiền tông, nghệ thuật cung đình và văn hóa dân gian tạo nên phong cách thanh thoát mà uy nghi, linh thiêng mà gần gũi. Các tác phẩm điêu khắc thời Lý với kỹ thuật chế tác tượng tròn, phù điêu, chạm nổi, chạm lộng được tạo hình mềm mại, uyển chuyển, cân đối, hài hòa, cách điệu cao nhưng vẫn giữ nét tự nhiên.

Nghệ thuật trên đồ gốm với các dòng gốm men trắng ngà, men nâu, hoa nâu, men ngọc. Kỹ thuật trang trí chủ yếu là khắc chìm, tráng men độc sắc, khuôn in, dán nổi... với hoa văn đặc trưng liên quan đến Phật giáo như hoa sen, cúc dây, chim phượng, rồng, vũ công...

Thời Lý, Phật giáo là quốc đạo, âm nhạc, vũ đạo trở thành phương tiện truyền bá giáo lý, thực hành các nghi lễ; các nhạc khí và âm điệu ảnh hưởng từ các nền văn hóa lớn như Ấn Độ, Trung Hoa nhưng được Việt hóa sâu sắc. Các nghi lễ Phật giáo được tổ chức long trọng với âm nhạc trang nghiêm dưới sự bảo trợ của triều đình.

Theo TS. Nguyễn Văn Đoàn, trưng bày lựa chọn 14 hiện vật tiêu biểu, được chọn lọc từ khối di sản Phật giáo thời Lý với phong cách độc đáo đang lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia chứa đựng những giá trị đặc sắc của nghệ thuật Phật giáo thời Lý.

Trong đó có hiện vật như Chân tảng, chất liệu đá, năm 1057, tại chùa Phật Tích, Tiên Du, Bắc Ninh. Bệ kê chân cột hình vuông bằng đá chạm nổi cánh sen và các nhạc công. Mặt trên được trang trí hình cánh sen, bên trong mỗi cánh sen được trang trí đôi rồng uốn cong tạo hình lá đề. Bốn mặt được trang trí nhạc công đang tấu nhạc.

Toàn bộ các mảng chạm được diễn tả theo phong cách thi vị hóa, những hình ảnh dâng hoa cúng Phật, nhạc công tấu nhạc được cách điệu khéo léo và tinh tế gợi lên không khí nhộn nhịp, vui tươi với nét mặt hồn hậu, dáng điệu uyển chuyển trong điệu múa của một nghi lễ Phật giáo.

Tượng Kinnari đánh trống được làm bằng chất liệu đá, năm 1057 tại Chùa Phật Tích, Tiên Du, Bắc Ninh. Kinnari là linh vật thần thoại trong Phật giáo và Ấn Độ giáo, có hình dáng đầu người mình chim, tượng trưng cho tinh tú, vẻ đẹp, âm nhạc và nghệ thuật.

Tượng Kim Cương hay Kim Cương hộ pháp là những vị thần bảo vệ của Phật giáo, hộ vệ Chư Phật, Phật Pháp, Tăng Đoàn. Tượng thường được tạo hình với dáng vẻ uy nghi, mặc giáp trụ, đầu đội mũ kim khôi, vẻ mặt oai nghiêm, đôi khi dữ tợn, tay cầm các Pháp khí như Kim Cương chử, chày, kiếm...

Đặc biệt các di sản này được diễn giải và trình chiếu bằng kỹ thuật 3D mapping, hologram, digital revival, gauze projection… Riêng với Tượng Kim Cương bị mất đầu nhưng được tái hiện trọn vẹn dựa trên ứng dụng công nghệ.

"Với những diễn giải và hình chiếu bằng các kỹ thuật công nghệ hiện đại, trưng bày nhằm góp phần tái tạo và phục dựng, hồi sinh các di sản vô cùng quý giá với mong muốn mang tới cho khách tham quan những trải nghiệm mới, sâu sắc và hấp dẫn hơn", TS. Nguyễn Văn Đoàn nhấn mạnh.

Thái Minh