Mở lối tìm về dân ca Mường
Nhiều hình thức dân ca của dân tộc Mường trong sinh hoạt thường ngày đang dần biến mất trước tác động của nhịp sống hiện đại.
Từ chiều sâu văn hóa
Dân ca không đơn thuần là tiếng lòng của con người mà còn là kết quả và phản ánh cả lịch sử dân tộc. Từ cây rừng, vách núi, từ ngọn suối, nương đèo, từ tâm hồn phóng khoáng, yêu đời, người Mường đã sáng tạo nên những câu ca thắm đượm nghĩa tình, tràn đầy tinh thần dân tộc. Điều thú vị là mỗi vùng, mỗi khu vực nơi đồng bào dân tộc Mường cư trú, làn điệu dân ca lại mang sắc thái văn hóa riêng biệt, độc đáo.
Họ hát khi đi làm trên nương rẫy, hát ru bên nôi, hát trong lễ hội đầu xuân hay bên những vò rượu cần và cả những lúc tỏ tình nam nữ... Họ hát là để chia sẻ cho nhau những lúc buồn vui, nỗi niềm trong cuộc sống. Hát để ca ngợi sản xuất, xua đi mệt mỏi và cầu mong cuộc sống tốt đẹp hơn. Theo nghiên cứu, dân tộc Mường là một trong những dân tộc có kho tàng làn điệu dân ca rất phong phú, quy thành ba loại chính gồm: hát sắc bùa, hát thường rang và hát bộ mẹng.
Trong văn hóa của người Mường, hát sắc bùa là hình thức hát dân ca mang đậm yếu tố tín ngưỡng, ra đời từ xa xưa mà chứng tích còn được nhắc đến trong sử thi Đẻ đất, đẻ nước. Sắc bùa có nghĩa là xách cồng chiêng đi hát của các phường bùa. Người Mường ở Hòa Bình vẫn lưu truyền câu chuyện rằng thuở trước khắp đất mường có nhiều ma quỷ quấy nhiễu, Thánh mẫu đã cho lập các đội binh để xua đuổi. Âm vang cồng chiêng hòa với lời hát như làn sóng có sức mạnh xua đuổi ma quỷ, xua đuổi cái xấu. Vì vậy, loại hình dân ca này cất lên vào các ngày như lễ chúc thọ, mừng nhà mới, mừng đám cưới, mừng xuân cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu…
Khúc hát thường rang và bộ mẹng mang tính chất dân dã hơn khi xuất hiện trong đời sống hàng ngày, trên khắp các nẻo đường, thôn bản, đồng bãi… Hai làn điệu dân ca này cùng sử dụng lối diễn xướng hát - nói - ngâm - ngợi... nhưng có một số điểm khác nhau về làn điệu và cách sử dụng ca từ. Đây là loại dân ca bộc bạch tâm tình của đồng bào Mường, với lối kể chuyện ca ngợi cuộc sống lao động, phong tập tục quán, tín ngưỡng tốt đẹp, chứa đựng tinh thần lạc quan, hứng khởi.
Khác với hát sắc bùa gắn với bài bản cổ, các khúc hát này ngoài các làn điệu có sẵn được lưu truyền trong dân gian, khi cất lời, người hát còn có thể sáng tạo, thêm thắt sao cho khớp với lối giai điệu, nhịp điệu có sẵn, nhất là trong các cuộc hát đối đáp, giao duyên. Người hát phải có vốn sống, am hiểu sâu rộng về các vấn đề của văn hóa, đời sống mới có thể diễn xướng nhuần nhuyễn và truyền cảm đến người nghe.
Để di sản sống trong cộng đồng
Người Mường coi trọng những ai biết hát dân ca và quan niệm rằng người biết hát dân ca khác với người thuộc nhiều bài dân ca. Bởi lẽ, từ biết đến sử dụng các làn điệu, lời lẽ sao cho đúng lúc, đúng chỗ, đúng đối tượng… không đơn giản. Trước những tác động không nhỏ của kinh tế thị trường, của nhịp sống hiện đại, văn hóa truyền thống nói chung và dân ca Mường nói riêng có nguy cơ mai một rất lớn. Vài năm trở lại đây, một số di sản tín ngưỡng được quan tâm bảo tồn, phát huy giá trị, loại hình dân ca gắn với tín ngưỡng như hát sắc bùa ít nhiều còn hiện diện trong đời sống cộng đồng, song không còn nhiều người nắm được bài bản; những hình thức dân ca khác ngày càng ít xuất hiện.
Hòa Bình là một trong những nơi còn lưu giữ được nhiều điệu hát dân ca cổ của dân tộc Mường. Nếu như trước đây, các làn điệu dân ca Mường được vang lên ở khắp bản, mường, trên những cánh đồng hay trên nương, trên núi cao hay trong rừng sâu, không kể ngày đêm… thì ngày nay, những giai điệu đó chỉ còn xuất hiện nhiều trên sân khấu, trong các lễ hội giao lưu và thu hẹp đam mê trong lứa tuổi trung niên, cao niên. Người trẻ không còn mặn mà với các làn điệu dân ca dân tộc.
Ý thức điều này, công tác bảo tồn, phát huy giá trị dân ca, dân vũ, dân nhạc của các dân tộc thiểu số, trong đó có dân ca Mường được Hòa Bình quan tâm. Đề án “Bảo tồn, phát huy giá trị dân ca, dân vũ, dân nhạc của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021 - 2030” đang được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hòa Bình tích cực triển khai. Trong đó, nhiều biện pháp được đẩy mạnh từ năm 2023 như tổ chức kiểm kê, sưu tầm, lưu trữ các bài dân ca dân tộc; tôn vinh, có chính sách hỗ trợ nghệ nhân nắm giữ di sản; mở các lớp truyền dạy dân ca; đưa dân ca vào trường học…
Đây chính là hướng đi cần thiết giúp dân ca sống trong cộng đồng, gắn với đời sống sinh hoạt thường nhật của bà con dân tộc Mường, không riêng ở Hòa Bình mà còn cả các tỉnh, thành phố khác, nơi có đồng bào Mường sinh sống.