Đổi mới tư duy xét xử

Lệ thuộc vào kết quả điều tra

Chánh án Tòa án Nhân dân tỉnh Bắc Ninh Phạm Minh Tuyên phân tích, mô hình tố tụng hiện nay không hẳn là tố tụng tranh tụng và cũng không hẳn là tố tụng thẩm vấn, mà là sự kết hợp giữa mô hình tranh tụng với mô hình thẩm vấn. Tại phiên tòa, ở phần xét hỏi, chủ tọa phiên tòa là người hỏi trước bị cáo rồi mới đến kiểm sát viên, người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự. Hội đồng xét xử trực tiếp hỏi bị cáo, người làm chứng, yêu cầu sự có mặt và sự giám hộ của cha mẹ bị cáo chưa thành niên, thực hiện những biện pháp bảo vệ an toàn cho người làm chứng.

 Thậm chí, Hội đồng xét xử đi cùng kiểm sát viên, người bào chữa và những người khác đến xem xét tại chỗ những vật chứng không thể đưa đến phiên tòa được hoặc đến nơi đã xảy ra tội phạm hoặc những địa điểm khác có liên quan đến vụ án... Có thể nhận thấy rằng, các chứng cứ được thu thập đầy đủ đến đâu, được đánh giá và phản ánh như thế nào thì trong phòng nghị án và trong bản án, phần lớn phụ thuộc vào quan điểm, vị trí chủ động của tòa án.

Điều đó đã dẫn đến tư duy của thẩm phán có phần lệ thuộc vào kết quả điều tra và nội dung của bản cáo trạng, dễ dẫn đến tư duy “án tại hồ sơ”, “án bỏ túi”. Với tư duy như vậy, không ít thẩm phán đã “quên” mất chức năng xét xử của mình, hầu như không chấp nhận các chứng cứ mang tính gỡ tội mà bị cáo, người bào chữa hay những người tham gia tố tụng đưa ra tại phiên tòa, thậm chí còn cho là họ có thái độ ngoan cố, không thành khẩn.

Thẩm phán chủ tọa phiên tòa dễ sa đà vào chức năng buộc tội thay cho kiểm sát viên, không coi trọng những diễn biến của phiên tòa cũng như không đánh giá chính xác các chứng cứ của vụ án được thu thập trong quá trình điều tra có phải là “những gì có thực” hay không mà đã dùng ngay những chứng cứ đó để chứng minh tội phạm theo như cáo trạng của Viện Kiểm sát và luận tội của kiểm sát viên. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn tới các vụ án oan sai trong thời gian qua.

Hội đồng xét xử tuyên án	Nguồn: bacninh.toaan.gov.vn

Tư duy “án tại phiên tòa”

Để nâng cáo chất lượng xét xử, Chánh án Tòa án Nhân dân tỉnh Bắc Ninh Phạm Minh Tuyên cho rằng, cần bỏ ngay lối tư duy “án tại hồ sơ” mà phải thay đổi theo hướng tư duy “án tại phiên tòa” và cần nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa. Các thẩm phán cần phải chú trọng tới diễn biến tại phiên tòa, vì các phán quyết của hội đồng xét xử phải dựa trên diễn biến thực tế và kết quả tranh tụng tại phiên tòa. Muốn điều hành tốt và nâng cao chất lượng tranh tụng trong giai đoạn xét hỏi tại phiên tòa, thẩm phán chủ tọa cũng như Hội đồng xét xử không nên chỉ lệ thuộc vào các tài liệu, chứng cứ đã có trong hồ sơ vụ án do cơ quan điều tra và viện kiểm sát thu thập trong quá trình điều tra và truy tố. Theo đó, phải xác định và làm rõ thêm các tài liệu, chứng cứ này bằng cách lắng nghe, phân tích chính xác các ý kiến trình bày của những người tham gia tố tụng, đặc biệt là sự tham gia xét hỏi cũng như các tình tiết, chứng cứ của người bào chữa đề cập tại phiên tòa.

Các thẩm phán cần thay đổi tư duy, trở về đúng nhiệm vụ của mình là cơ quan xét xử chứ không phải là cơ quan buộc tội. Những vấn đề mới phát sinh tại phiên tòa khác với cáo trạng của viện kiểm sát thì cần yêu cầu đại diện viện kiểm sát phải tham gia xét hỏi, chủ yếu để bảo vệ bản cáo trạng, còn các thẩm phán không nên làm thay chức năng buộc tội của kiểm sát viên.

Điều 13 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định, “người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định và có bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật. Khi không đủ và không thể làm sáng tỏ căn cứ để buộc tội, kết tội theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định thì cơ quan, người có thẩm tiến hành tố tụng phải kết luận người bị buộc tội không có tội”. Do vậy, đòi hỏi các thẩm phán cần có tư duy tôn trọng nguyên tắc suy đoán vô tội trong hoạt động xét xử. Các thẩm phán cần phải làm quen với tư duy coi những người bị buộc tội là không có tội cho đến khi các cơ quan tiến hành tố tụng và những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng chứng minh được tội mà người bị buộc tội đã phạm phải một cách khoa học và chính xác.

Mục đích trong xét xử là phân tích, đánh giá các chứng cứ để làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án trên cơ sở diễn biến phiên tòa. Thận trọng trong việc kiểm tra, đánh giá và sử dụng chứng cứ trong chứng minh tội phạm để ra những phán quyết, tìm hiểu động cơ, mục đích của người phạm tội và những tình tiết khác theo quy định khi định tội cũng như quyết định hình phạt. Để từ đó ra được một bản án xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật không bỏ lọt tội phạm và không xét xử làm oan sai người vô tội. Như vậy, bản án, quyết định của Tòa án có “thấu tình, đạt lý” hay không, sẽ phụ thuộc rất nhiều vào việc đổi mới tư duy xét xử trong quá trình đổi mới tư duy pháp lý hiện nay.

Quang Tuấn