“Biết yêu anh cả khi chết đi rồi”

Ngày nhỏ, ở với mẹ tôi ở Đoàn Ca múa nhân dân Trung ương, tôi biết có hai diễn viên múa mẹ tôi rất yêu quý và thân thiết với mẹ tôi, là hai chị cùng tên Quỳnh: chị Thúy Quỳnh và chị Xuân Quỳnh. Nhiều người nói về đội múa xinh đẹp của Ca múa Trung ương ngày ấy, là nói về “hai đóa hoa Quỳnh” này. Rồi chị Thúy Quỳnh suốt đời gắn bó với ngành múa, hiện là Chủ tịch Hội nghệ sĩ múa Việt Nam, còn chị Xuân Quỳnh rẽ sang con đường thơ ca, trở thành một nữ thi sỹ tên tuổi trên văn đàn. Khi còn rực rỡ dưới ánh đèn sân khấu, trong những vũ điệu dân gian mê hồn, hay khi đã ngân lên những vần thơ như “chồi biếc”, như “hoa dọc chiến hào” những ngày khói lửa, thì chị luôn là một vầng sáng hấp dẫn bao người...

Nhưng trong những người say mê chị Xuân Quỳnh buổi đầu ấy, chưa có anh Lưu Quang Vũ. Kém chị Xuân Quỳnh 6 - 7 tuổi, lúc này anh Vũ còn đang là một cậu học sinh ngày ngày khăn đỏ đến trường. Dù rằng anh cũng đã làm thơ, từ cái gene di truyền của người cha là nhà thơ, tác giả sân khấu Lưu Quang Thuận, người chú là nhà thơ quân đội tên tuổi ngày ấy là Lưu Trùng Dương…

... Phải rất nhiều năm sau, họ mới gặp nhau và si mê nhau. Lý do đầu tiên là ở cùng khu nhà 96 phố Huế, Hà Nội - một khu tập thể dành cho các văn nghệ sỹ, với những tên tuổi như Nguyễn Văn Tý, Phan Huỳnh Điểu, Hoàng Nguyễn... đều ở đây. Anh Lưu Quang Vũ đã cùng cha mẹ ở đây nhiều năm, còn chị Xuân Quỳnh sau khi giã từ cuộc đời nghệ thuật chuyển sang con đường văn học mới cùng chồng là một nghệ sỹ violon cùng đoàn ca múa Trung ương là Lưu Tuấn chuyển về từ khu văn công Cầu Giấy.

Mặc dù có những khoảng cách về tuổi tác, về hoàn cảnh, nhưng họ lại sẵn lòng cảm thông về những bất hạnh của nhau: Chị Xuân Quỳnh có những xung đột về tính cách với anh Lưu Tuấn dẫn đến đổ vỡ, còn anh Lưu Quang Vũ cũng phải sống với tình yêu như một trái đắng, cùng với rất nhiều vất vả của trường đời...

Trước đó ít năm, khi đang còn là một nhà thơ trẻ tên tuổi, “trai tài gái sắc” như một duyên nợ của đất trời đã khiến anh Vũ tìm đến với một ngôi sao điện ảnh chói sáng: “Em như cầu vồng bảy sắc hiện sau mưa”. Phàm người tài hoa lại thường đa cảm, yếu mềm, anh đã yêu bằng tất cả sự si mê, sự rối rít của tâm hồn (“Rối rít lòng, trong một nỗi em em...”). Yêu và bất chấp tất cả - kể cả một thứ kỷ luật gắt gao nhất bấy giờ là kỷ luật quân đội! Thế nhưng chính tình yêu này đã phản bội anh, đã hành hạ anh, với chất đắng cứ ngày càng kết tủa trong tâm hồn anh như một chất độc: “Người ta yêu em đến sờn mòn/ Người ta yêu em đến nhàu nát”. Tôi nhớ năm xưa có nhiều đêm cùng anh lang thang trên những nẻo đường Hà Nội bời bời gió lạnh, anh hay lẩm nhẩm câu thơ ấy của thi hào Nga Yesenin.

Nghe anh lẩm nhẩm mà tôi cứ rưng rưng thương anh, dù khi ấy tôi ít tuổi hơn anh, lại chưa biết tình yêu là thế nào. Nhưng tôi cũng thầm hiểu rằng: Bản chất của tình yêu vốn là không chia sẻ, khi luôn bị lợi dụng, luôn bị phản bội, thì đau đớn và cay đắng dường nào!

Tôi nhớ một lần từ mặt trận ra đến thăm anh, cha anh - nhà thơ Lưu Quang Thuận, cũng là thầy dạy tôi viết kịch và tôi luôn coi là người Thầy, người Cha, kéo tôi ra một góc vắng tâm sự: “Con U.. nó làm thằng Vũ khổ quá con ạ!”. Thế rồi trên má ông tứa ra một dòng nước mắt làm tim tôi nhói lên, thương anh Vũ và thương thầy quá!

Lại thêm nỗi vất vả dành cho anh - người lính cô đơn (“Tôi là tên lính cô đơn giữa trung đoàn” - thơ Lưu Quang Vũ). Giải ngũ, không công ăn việc làm, tài thì nhiều người trọng, nhưng tình lại chẳng mấy ai thương, cánh tay anh đưa lên gõ cánh cửa nào cũng bị chối từ. Họ ngoảnh mặt cả với thơ của anh, dù chính nơi ấy hôm qua đã đưa thơ anh lên tận “mây xanh”. Anh phải cùng những nghệ sỹ khác như Trọng Khôi, Trần Bình… đi vác tre vác nứa nơi bãi sông Hồng, và nghiện thơ quá thì chỉ biết mang thơ đọc cho những người bạn bốc vác ấy bên ly rượu suông trong những đêm trăng tàn.

Chính trong nỗi đơn độc về tình yêu, về thế thái nhân tình, chị Xuân Quỳnh đã đến với anh, thắp lên cho anh môt ngọn lửa ấm lòng, một vì sao rực rỡ để rồi từ tình yêu này, Lưu Quang Vũ lấy lại sức bay lên. Quả là chỉ tình yêu mới đền bù được cho tình yêu, chỉ tình yêu mới băng bó được cho vết thương tình yêu.

 Họ gặp gỡ nhau, đến với nhau từ việc ở chung một khu nhà, chung với nhau một nỗi bất hạnh gia đình, nhưng trước hết, là chung với nhau một hồn thơ và một tài năng thơ, gần gũi nhau về khát vọng, đồng điệu nhau về tâm hồn. Và đặc biệt, dù đã là một cây bút thơ nổi tiếng, được nhiều người yêu mến và tôn trọng, nhưng trước tài năng “vượt tầm” của Lưu Quang Vũ, trước tình yêu mãnh liệt của một chàng trai trẻ, chị đã chấp nhận làm một dòng sông nhỏ, dồn tất cả cuộc đời để nuôi lớn cho “biển khơi” Lưu Quang Vũ. Chị nhận ra vẻ đẹp tâm hồn và tài năng lớn của anh, không phải lúc tên tuổi anh chói sáng, mà ngay từ lúc trong tăm tối, ngay từ lúc bao nhiêu đổ vỡ bất hạnh ập xuống đời anh. Chỉ có sự thông minh sắc sảo, và một tâm hồn rộng lớn mới có thể nhận biết đươc nhau như thế, mới có thể chấp nhận hy sinh cho nhau như thế.

Lưu Quang Vũ đã từng viết về Xuân Quỳnh, viết về tình yêu này:

“Khi tàu đông anh lỡ chuyến đi dài
Chỉ một người ở lại với anh thôi
Lúc anh vắng người ấy thường thức đợi
Khi anh khổ chỉ riêng người ấy tới
Anh yên lòng bên lửa ấm yêu thương
Người ấy chỉ vui khi anh hết lo buồn
Anh lạc bước , em đưa anh trở lại
Khi cằn cỗi thấy tháng ngày mệt mỏi
Em là sớm mai là tuổi trẻ của anh...
... Anh yêu em và anh tồn tại”

Còn Xuân Quỳnh, trước tình yêu này, chị đã viết gì?

“Chẳng dại gì em ước nó bằng vàng
Trái tim em, anh đã từng biết đấy
Anh là người coi thường của cải
Nên nếu cần anh bán nó đi ngay
Em cũng không mong nó giống mặt trời
Vì sẽ tắt khi bóng chiều đổ xuống
Lại mình anh với đêm dài câm lặng
Mà lòng anh xa cách với lòng em
... Biết yêu anh cả khi chết đi rồi”

Nhưng đấy là thơ, là sự bộc lộ của tâm tưởng. Nó sẽ còn phải đụng chạm với đời, cuộc đời thực, với miếng cơm manh áo mà càng với người nghệ sỹ, nó lại càng dễ biến thành những bi kịch. Nhiều cuộc tình tưởng rằng rất chói sáng, rất thi vị, thì khi va đập với cuộc đời thực, bỗng nổ tung như bong bóng xà phòng...

Hai vợ chồng và “con anh, con tôi, con chúng ta” nhiều năm tháng chỉ sống với một đồng lương “thơ” ít ỏi của Xuân Quỳnh. Để sống trọn vẹn với tình yêu, để chắp cánh cho sự nghiệp của chồng, chị Xuân Quỳnh đã chi chút, dành dụm từng hào bạc, chấp nhận hy sinh tất cả mọi nhu cầu thiết yếu nhất của mình. Một người bạn văn thân thiết của chị - Nhà văn nữ Nguyễn Thị Như Trang kể, một trưa hè kia đôi bạn gặp nhau, chị mời chị Xuân Quỳnh uống một cốc chè đỗ đen giải khát. Nhưng rồi thấy chị Xuân Quỳnh lặng đi. Một hồi lâu mới thầm nói: “Thôi, chả ăn chè nữa chị ạ! Chị dành cho em mấy hào ấy để trưa nay em mua rau cho cả nhà cùng ăn”. Nhắc lại chuyện này, vẫn còn nhói lên trong lòng chúng ta bao niềm xót xa của một thời khốn khó, nhưng cũng đọng lại trong lòng chúng ta niềm khâm phuc sự hy sinh vì chồng vì con của chị Xuân Quỳnh, mà những chi tiết thế này là vô vàn trong những năm tháng hàn vi của anh chị Lưu Quang Vũ - Xuân Quỳnh. Chính có một phần sự hy sinh này của chị Xuân Quỳnh, mà anh Lưu Quang Vũ mới có được một sự nghiệp sáng tác đồ sộ đến thế.

 “Biết yêu anh cả khi chết đi rồi” - Càng sau này, con tim càng đau nặng, Xuân Quỳnh càng tâm niệm, càng khắc khoải với câu thơ trên, với mong ước trên, dù là trong lý do để con tim này thêm nhức nhối, có cả một phần do anh Lưu Quang Vũ.

“Thương trái tim nhiều vất vả lo buồn
Trái tim lỡ yêu người trai phiêu bạt
Luôn mắc nợ những chuyến đi, những giấc mơ điên rồ, những ngọn lửa không có thật
Vẫn là gã trai nông nổi của em…”

Thương cảm biết bao trái tim chị Xuân Quỳnh những ngày đau trên giường bệnh. Trái tim máu thịt có thể ngừng đập, nhưng lại đau đáu mong ước: “Biết yêu anh cả khi chết đi rồi”, có nghĩa chấp nhận thể xác có thể cô đơn mất đi vĩnh viễn, nhưng tình yêu thì vẫn phải mãi mãi còn.

Và kỳ lạ thay, trái tim đầy nhân ái của chị đã không phải cô đơn ra đi. Buổi vĩnh biệt ấy, có cả trái tim anh Lưu Quang Vũ và đứa con thân yêu theo cùng. Sau 15 năm gắn bó đã tưởng phải dừng, thì họ lại tiếp tục đi bên nhau, vĩnh viễn đi bên nhau cùng tình yêu bất tử của mình.

 Tôi là đứa em nhỏ của anh Lưu Quang Vũ. Tôi được chứng kiến đời anh với bốn mối tình. Nhưng tình yêu của anh với chị Xuân Quỳnh, không phải mối tình đầu cũng không phải là rung động cuối, nhưng là tình yêu vĩ đại nhất của anh. Lưu Quang Vũ đã sống, đã “yêu em và tồn tại”, và cũng đã chết cùng tình yêu ấy. Nó bất tử cùng thơ ca của anh chị gửi lại cuộc đời này.

Châu La Việt