Không thể “gọt chân vừa giày”

Với mỗi chính sách đang được xây dựng, xem xét để ban hành cần có báo cáo đánh giá tác động, trong đó có ý kiến của các đối tượng có liên quan, đặc biệt là đối tượng chịu sự tác động trực tiếp cua chính sách. Đây là cơ sở, là công cụ để cơ quan thẩm tra, các đại biểu Quốc hội đánh giá rõ hơn về chính sách pháp luật dự kiến sẽ ban hành. Trên cơ sở đó quyết đáp chính sách pháp luật sát hợp cuộc sống, giảm thiểu rủi ro, chi phí không đáng có trong quá trình xây dựng, ban hành và thực thi chính sách pháp luật; đông thời bảo đảm quá trình thẩm tra luật được thực hiện minh bạch, hiệu quả.

Theo quy định của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, tương ứng với mỗi hình thức văn bản, thì trình tự, thủ tục xây dựng, ban hành có những điểm khác biệt nhất định. Tuy nhiên, quy trình xây dựng, ban hành một văn bản quy phạm pháp luật bất kỳ thông thường đều phải trải qua 6 bước cơ bản, bao gồm: 1. Đề nghị xây dựng văn bản; 2. Soạn thảo văn bản; 3. Lấy ý kiến dự án, dự thảo văn bản; 4. Thẩm định, thẩm tra dự án, dự thảo văn bản; 5. Thảo luận, xem xét thông qua hoặc ký ban hành dự án, dự thảo văn bản; 6. Công khai văn bản. Luật cũng quy định, trong hồ sơ dự án, dự thảo để thẩm tra bao gồm: Tờ trình QH, UBTVQH về dự án, dự thảo; dự thảo văn bản; báo cáo thẩm định đối với dự án, dự thảo do Chính phủ trình; ý kiến của Chính phủ đối với dự án, dự thảo không do Chính phủ trình; bản tổng hợp, giải trình tiếp thu ý kiến góp ý; bản chụp ý kiến góp ý; báo cáo tổng kết việc thi hành pháp luật, đánh giá thực trạng quan hệ xã hội liên quan đến nội dung chính của dự án, dự thảo; báo cáo đánh giá tác động của chính sách trong dự án, dự thảo; báo cáo về lồng ghép vấn đề bình đẳng giới trong dự án, dự thảo, nếu trong dự án, dự thảo có quy định liên quan đến vấn đề bình đẳng giới; dự thảo văn bản quy định chi tiết và tài liệu khác (nếu có).

Như vậy, Luật đã quy định rất rõ các khâu dự án, dự thảo được trình cần tuân thủ các yêu cầu này, trong đó có khâu đánh giá tác động chính sách sẽ được ban hành. Tuy nhiên, trên thực tế, “khâu” đánh giá tác động của chính sách đôi khi được thực hiện hình thức, chiếu lệ, không ít trường hợp, quá trình thực hiện đánh giá tác động của chính sách được thực hiện theo kiều đi tắt. PGS.TS. Nguyễn Như Phát - nguyên Viện trưởng Viện Nhà nước và Pháp luật từng chia sẻ, có những trường hợp khâu báo cáo đánh giá tác động được thực hiện khá muộn, chỉ được tiến hành và hoàn thiện trong một thời gian rất ngắn trước khi dự thảo văn bản quy phạm pháp luật được thông qua. Điều này chẳng khác nào Ban soạn thảo đã hình thức hóa và hợp pháp hóa ý chí chủ quan bằng một báo cáo đánh giá tác động mang tính chất “gọt chân vừa giày”. Thực trạng này, một lần nữa được Ủy viên Thường trực Ủy ban Pháp luật Nguyễn Trường Giang xác nhận. Theo ông Giang, qua theo dõi hồ sơ một số dự án luật cho thấy, một số cơ quan trong quá trình xây dựng các văn bản quy định chi tiết có hiện tượng đối phó.

Tình trạng không tuân thủ chặt chẽ các quy định trong hoạt động xây dựng chính sách pháp luật đã gây nên không ít hệ lụy, ảnh hưởng không tốt đối với dư luận xã hội. Có trường hợp còn buộc phải thu hồi văn bản quy phạm pháp luật ngay khi vừa được ban hành.

Do đó, để chính sách ban hành đi vào cuộc sống và có “tuổi thọ” lâu dài đòi hòi “khâu” đánh giá tác động của chính sách phải được thực hiện một cách nghiêm túc. Có như vậy mới bảo đảm những kết luận liên quan đến tác động của chính sách là thực chất và chính xác. Nói như Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga: “Đánh giá thật chứ không phải là vẽ ra”.