Hội họa nghênh xuân

Từ dân gian đến hiện đại

Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong/ Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp (Hoàng Cầm) diễn tả hình tượng hai con vật xuất hiện phổ biến trong tranh dân gian Việt Nam. Ngoài ra, trong số 12 con giáp trong lịch pháp phương Đông, dê, hổ, mèo, ngựa, chuột cũng khá nhiều, riêng chó dường như ít được thể hiện. Tuy nhiên, linh vật này lại đi vào tâm thức con người bằng một hình thức khác, trở thành “cẩu nhi” - thần canh cửa. Tại các làng cổ ở Bắc Ninh, trước cửa nhà thường thấy có tượng hai con chó nhỏ, hay tại các lăng mộ cũng thường đặt chó đá trước đường thần đạo như một trấn yểm chốn linh thiêng. Ngược về trước, ta bắt gặp hình ảnh con chó trước mũi thuyền, tham gia cuộc săn bắt của con người trên chạm khắc của trống đồng Đông Sơn, được cho là là hình ảnh con chó đầu tiên trong mỹ thuật Việt Nam.

Hòa hợp	Tranh của Đỗ Dũng

Họa sĩ, nhà phê bình mỹ thuật Phan Cẩm Thượng cho rằng, do đặc điểm của con chó khác với nhiều con vật khác, biến khối rất đơn giản nên khó tạo hình mỹ thuật. Dân gian từ xa xưa đã lựa chọn một lối khái quát thị giác tương đối cô đọng là con chó ngồi. Việc tìm ra biến thể mới là một thách thức lớn nhưng cũng là lời mời gọi hấp dẫn đối với các họa sĩ đến với đề tài về con giáp đặc biệt này. Họa sĩ Phan Cẩm Thượng cho biết thêm, khoảng 60 - 70 năm qua, con giáp là một trong những đề tài mới của hội họa Việt Nam, tiên phong là Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái với lối vẽ có hệ thống, sau này có Lê Trí Dũng, Đỗ Phấn, Thành Chương…

Danh họa Nguyễn Tư Nghiêm vẽ con giáp theo rất nhiều kiểu, hoặc theo từng năm hoặc cho rất nhiều năm. Ví dụ năm Tuất, ông có tranh Giáp Tuất, Nhâm Tuất, Mậu Tuất, Bính Tuất… tức là vẽ theo hoa giáp. Đồng thời kết hợp triết học âm dương, hành hỏa thì chó màu đỏ, hành kim màu trắng, hành mộc màu xanh… Quan niệm triết học ngũ hành phối hợp với sự ứng biến, học tập từ điêu khắc trong đình, chùa làm cho hình tượng con vật trở nên sinh động, thắm đượm triết lý. Ngược lại, Bùi Xuân Phái thường vẽ theo xu hướng thực. Ông hay làm các bưu thiếp đầu năm, vẽ nét đơn giản, thường bằng bút dạ, thuốc nước hoặc bút chì, lối vẽ tương đối thoải mái. Hình ảnh con chó theo đó cũng hàm chứa ý nghĩa tinh thần riêng.

Ý nghĩa tinh thần

Tại Đông A Gallery (Hà Nội), 18 họa sĩ đương đại Việt Nam đang trưng bày 31 bức tranh xoay quanh đề tài về Tết Mậu Tuất. Hình ảnh con giáp của năm 2018 mang 18 phong cách, có đường nét đầy trúc trắc của tư duy, có sắc màu nhẹ nhàng, ru tâm hồn người xem vào thế giới của mối giao hòa giữa con người và con vật, giữa linh vật với cuộc đời. Chẳng hạn bức Người đàn ông của đêm là sự khái quát hình tượng trời đất, trời tròn đất vuông theo quan niệm dân gian, mượn hình thể của một con vật thân quen, cận kề với người để gợi lên khí tiết mùa xuân. Tác giả Phạm An Hải chia sẻ, tác phẩm của mình không có hình hài cụ thể của con chó mà chứa đựng tinh thần là chính. Những yếu tố về mặt tinh thần ấy là cái gọi về những bâng khuâng tiếc nhớ, những bình lặng hàng ngày và cả mong đợi rất xa.

Hay Phúc Xuân và Phúc đáo môn của Quách Việt Hà, những chú chó được hình dung một cách đáng yêu, thân thiện, hòa cùng không khí Tết với những gam màu tươi tắn như hồng, vàng, đỏ. Trong Ngày nắng đẹp của Hồ Hưng, người xem như gặp lại người bạn hiền hòa tuổi thơ bên cành củi trong khoảnh sân đầy nắng. Với Đợi và Chó đá, Phạm Bình Chương cho thấy rõ hình ảnh hai nhân vật, một con vật trung thành ngóng chủ và một chứng nhân thời gian, xưa cũ, tĩnh tại, nắm giữ nét đẹp tâm linh của người Việt tự bao đời. Hay Đoàn Xuân Tặng phác nên chân dung của con chó đặt vào đời sống của đồng bào dân tộc ở miền núi. Con vật xuất hiện trước mặt chàng trai, cô gái trong trang phục dân tộc Êđê để kể Chuyện năm Tuất, chuyện về muôn vàn chim muông, cây cỏ, hoa rừng, về người con trai và người con gái Tây Nguyên trong ngày cưới lồng vào hình tượng hai con chó tạo thành một cặp…

Làm về điện ảnh nhưng lại say mê hội họa, với nghệ sĩ Trần Hùng, nghệ thuật kể về con vật nào cũng vậy, nhất là loài gần gũi với con người như con chó, người ta sẽ tìm thấy cảm giác vô cùng ấm áp. Đêm 30 Tết, anh dành cho mình một khoảng lặng để vẽ về con giáp của năm. “Hình ảnh con chó được đề cập đến nhiều trong văn học, điện ảnh rồi hội họa và quá thân quen trong đời thường. Không hiểu sao khi quan sát, bao giờ tôi cũng thấy nó có gì đó buồn nhiều hơn vui. Nhưng nỗi buồn ấy không phải là khổ sở mà nhiều khi buồn cũng là một hạnh phúc. Những ý nghĩa tinh thần của con vật này tôi mượn để nói về đời người trong khoảng khắc chuyển giao cũ - mới”. 

Thái Minh