Hò khoan Lệ Thủy và sứ mạng nghệ thuật, chính trị

Vùng văn hóa đậm đặc

Tiến sĩ Dương Văn An (1514 - 1591), đời Mạc, người quê làng Tuy Lộc, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, Quảng Bình ngày nay, đã để lại cho hậu thế tác phẩm địa lý - văn hóa nổi tiếng Ô châu cận lục viết năm 1553, khi ông về chịu tang mẹ ba năm ở làng quê. Là người bản quán, lại được tiếp thu ghi chép kỹ càng trước đó của hai vị tiên nho về Triệu Phong và Tân Bình, tác phẩm của ông mở đầu cho việc mô tả, khảo cứu một vùng duyên hải miền Trung từ Đèo Ngang đến Quảng Nam. Trong đó trọng tâm vẫn là Tân Bình (Lệ Thủy và Quảng Ninh ngày nay), chốn quê cha đất tổ mà ông thân thuộc nhất, nặng lòng nhất.

Văn phong của ông vừa khúc chiết, nghiêm cẩn của một nho gia đại khoa, nhưng lạ thay, lại vừa hóm hỉnh, phóng túng mang tâm hồn nghệ sĩ. Chất dân dã đã tràn vào khiến nó bớt đi sự câu nệ của trường quy mà đan xen hơi thở cuộc đời dung dị. Ông định danh tác phẩm của mình là “cận lục” bởi thế chăng?! Nhưng điều cơ bản là, ông gửi cho ta thông điệp về một vùng văn hóa đã giàu sự tích tụ nhân lực, vật lực, trí tuệ và tâm hồn, nói chung là cả văn hóa tinh thần và văn hóa vật chất.

Không thể không ngạc nhiên khi gặp trong tác phẩm của ông những hội hè bơi thuyền rộng khắp vào xuân sang, tục hát Đưa linh (tiễn vong), Chèo cạn (thiển phiếm), Bài thẻ (tàng cưu với chữ “cưu” có nghĩa là thẻ; việc này chắc có quan hệ trực tiếp với Bài chòi Lệ Thủy mà hiện nay vẫn bảo tồn). Rồi “Tuy Lộc đa mỹ tửu, Cổ Liễu đa kỹ nhi” (Tuy Lộc nhiều rượu ngon tốt, Kẻ Tréo nhiều ca nhi giỏi nghề).

Như vậy là còn trước cả quá trình Nam - Bắc phân tranh, đất này đã rất dày dặn về văn hóa và văn hóa đó đã mang bản sắc vùng rõ rệt: Một vùng mà về địa lý là liền kề giữa núi rừng - sông rạch - đồng ruộng - đầm phá - biển khơi. Một vùng địa linh nhân kiệt. Một vùng của những người về phương Nam mở cõi, tụ cư, mở rộng cơ đồ quốc gia Đại Việt.

	Nguồn: hokhoanlethuy.edu.vn

Một chi tiết đáng lưu ý, Dương Văn An viết rằng, thổ âm vùng này tương tự thổ âm vùng Hoan Diễn (Nghệ Tĩnh). Thổ âm là một trong những chất liệu hàng đầu làm nên đặc sắc của dân ca. Sau này, Lê Quý Đôn (1726 - 1784) cũng viết trong Phủ biên tạp lục là thổ âm giống Thanh - Nghệ. Những người xa xưa này, chắc chắn mang theo trong hành trang mở cõi của mình vốn liếng văn nghệ dân gian, những câu hò điệu hát từ quê hương bản quán và phát triển nó trong quá trình định cư ở đây. Sự mạnh mẽ của hò sông Mã, sự diết da của hát ví sông Lam, sông La với thể song thất lục bát sở trường không thể nói là không lưu dấu phảng phất trong Hò khoan Lệ Thủy.

Tỏa rộng về phương Nam

Năm 1558, Nguyễn Hoàng (1525 - 1613) vào Nam mở đầu sự nghiệp xây dựng nhà Chúa một cõi, đóng dinh gần hai thập kỷ ở Ái Tử. Vùng Lệ Thủy là nơi cung cấp chủ yếu nhân tài, vật lực cho công cuộc Nam tiến lần này. Với một khu vực văn hóa đã dày dặn thì ảnh hưởng của văn nghệ dân gian từ Lệ Thủy chắc chắn được Nguyễn Hoàng, “dòng dõi thi thư” (như Trịnh Tùng (1550 - 1623) đã viết), vận dụng để tạo dựng cơ đồ tương lai. Dân ca đã tích tụ nơi đây có cơ hội tỏa rộng về phía Nam, tạo nên sắc thái mới.

Năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi, lập nên triều Nguyễn trong lịch sử, đóng đô ở kinh thành Huế. Nơi đây, triều đình mới xây dựng nền văn hóa cung đình, văn hóa đại diện cho quốc thể, quốc gia. Tính chất tinh hoa của âm nhạc, sân khấu, kiến trúc, điêu khắc, hội họa được chưng cất và phát triển ở chốn kinh kỳ hoa lệ. Những tinh hoa cung đình đó, vốn chưng cất từ dân gian, nay lại tràn ngược ra chốn dân dã tạo nên chất lượng và sắc thái mới. Hò khoan Lệ Thủy, từ cốt cách đặc biệt của mình, đã tiếp thu tinh hoa, làm phong phú và đẹp đẽ thêm kho tàng vốn có. Có thể nói đây là giai đoạn bừng nở về giá trị nghệ thuật của Hò khoan Lệ Thủy. Dân gian tích hợp thành bác học, và bác học tỏa giá trị vào dân gian để tạo nên chất lượng nghệ thuật mới.

Đảm nhận chức năng mới

Thời Pháp thuộc, Hò khoan Lệ Thủy đảm nhận chức năng mới: Tuyên truyền tình yêu nước. Những câu chuyện, những giai thoại về các nghệ nhân dùng tiếng hò để tuyên truyền, đấu tranh với giặc đến ngày nay vẫn được truyền tụng. Hò khoan mang sứ mệnh mới, gắn với sự tồn vong của dân tộc.

Cách mạng Tháng Tám thành công. Đó là cuộc cách mạng mang nhiều tính chất: Chống phong kiến, chống ngoại xâm, xây dựng thể chế dân chủ cộng hòa. Việc hướng đến nhân dân như là mục tiêu, động lực, lực lượng của cách mạng, đã khai quật được sức mạnh tổng thể toàn xã hội, trong đó có nghệ thuật dân gian, thuộc về nhân dân.

Ngay sau đó là chín năm kháng chiến trường kỳ, Bắc miền Trung mang biệt danh Bình Trị Thiên khói lửa, không chỉ phản ánh một chiến trường khốc liệt mà là kết quả của sự tương đồng các yếu tố địa lý - nhân văn - số phận lịch sử gần khớp với Ô châu ngày trước. Một lần nữa, Hò khoan Lệ Thủy sát cánh, hòa chung tiếng hát với anh em Trị - Thiên, bổ sung cho nhau, tiếp thu lẫn nhau trong nhiệm vụ cách mạng và kháng chiến. Giao thoa dân ca một lần nữa diễn ra để ngày càng phong phú hơn, đa dạng hơn.

Cũng từ đây, một trang mới cho Hò khoan đã mở ra. Trong lòng xã hội mới, các sinh hoạt tập thể mới hình thành, làm cho môi trường diễn xướng Hò khoan được mở rộng. Từ đơn giản đến phức tạp hơn, các tiết mục, tổ hợp làn điệu, các tiểu phẩm phục vụ cuộc sống chiến đấu mới đã từng bước ra đời. Quy luật sân khấu hóa dần hiển hiện. Một cung cách diễn xướng mới, một sức sống mới, một mục tiêu mới của Hò khoan đã định hình trong giai đoạn này.

Hiệp định Geneve (1954), sau đó là chiến tranh chống Mỹ giải phóng miền Nam thống nhất đất nước, Quảng Bình lại mang biệt danh mới: Tuyến lửa anh hùng. Chặng đường mới của Hò khoan giai đoạn trước được tiếp tục. Ngoài tổ chức hát tập thể động viên các phong trào chiến đấu và lao động sản xuất trên đồng ruộng, trận địa, bệnh viện, Hò khoan xuất hiện qua loa phóng thanh, qua Đài Tiếng nói Việt Nam. Phong trào rộng lớn “Tiếng hát át tiếng bom” hình thành trên đất Quảng Bình. Đoàn văn công Bình Trị Thiên cũng hoạt động chính đất này mà thành phần chủ yếu là những trai thanh gái lịch Quảng Bình mang trong lòng truyền thống dân ca Hò khoan đậm đà.

Tiếp nhận tinh hoa

Trong sự giao hòa âm điệu các vùng Quảng Trị, Thừa Thiên, Huế… Hò khoan Lệ Thủy được ảnh hưởng nhiều và cũng bổ túc cho mình những nét hay, nét đẹp để tự hoàn thiện; đồng thời cốt cách Lệ Thủy vẫn vững vàng nhờ bề dày tích lũy hàng trăm năm độc đáo.

Đây là chặng phát triển gần nhất làm gia tăng chất lượng âm nhạc cũng như bài bản của Hò khoan Lệ Thủy. Cũng giai đoạn này, ta vui mừng đón nhận những âm sắc, giai điệu, chất liệu ngôn từ của Hò khoan Lệ Thủy vang lên trong nhiều ca khúc cách mạng, mà nhạc phẩm Quảng Bình quê ta ơi của nhạc sĩ Hoàng Vân là tiêu biểu nhất.

Hò khoan Lệ Thủy, trong thời kỳ hiện đại, hoàn toàn tự tin và tự hào rằng: Đã hoàn thành tốt nhất sứ mạng nghệ thuật, sứ mạng chính trị của một dân ca trước trách nhiệm bảo vệ và xây dựng quê hương, đất nước.

Ngày 8.5.2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã đưa Hò khoan Lệ Thủy vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Điều này sẽ khuyến khích tất cả thấu hiểu hơn nữa, bảo tồn giá trị vững bền, phát huy và quảng bá Hò khoan Lệ Thủy trong cuộc sống hiện đại.

Nguyễn Hùng Vĩ