Nhà tập thể, sướng - khổ một thời

Ký ức mang tên “nhà tập thể”

Hơn 30 người ngồi trong không gian cơi nới của khu tập thể ngoại giao cũ tại Hà Nội, bàn luận về câu chuyện kiến trúc, lịch sử của nhà tập thể, và hơn cả là văn hóa, nếp sống mà nó mang lại. Hóa ra, điều chúng ta tiếc giữ không đơn thuần là những ngôi nhà xây cách đây hơn nửa thế kỷ, mà là hình thái quần cư giúp gắn kết cộng đồng, gắn kết con người và thiên nhiên.

Trong trí nhớ của Nguyễn Ninh Ngọc, sinh viên Trường Đại học Văn hóa về khu nhà tập thể Giảng Võ (Ba Đình, Hà Nội), ngoài tình cảm gắn kết với hàng xóm, còn có những chiếc chuồng cọp lớn nhỏ, đỏ xanh mọc đua nhau. Đó là không gian tự phát, cơi nới nhô ra từ ban công, là những lồng sắt lô nhô ở mặt tiền, làm chỗ đun bếp, nhà kho, thành nơi trồng hoa, hay thậm chí phòng ngủ nhỏ...

Nhiều người tiếc nuối nếp sống cộng đồng mà nhà tập thể mang lại	Nguồn: ITN

Thực tế, mô hình “nhà tập thể” ra đời sau 1954, khi Nhà nước bàn giao một ngôi biệt thự cũ phân cho nhiều hộ gia đình. Đến đầu những năm 1960, dưới sự hỗ trợ của các nước XHCN như Liên Xô, Triều Tiên, Cộng hòa Dân chủ Đức… mô hình mới của nền kiến trúc XHCN lần đầu tiên được hình thành. Đó là các khu ở có quy mô lớn hơn gọi là “khu tập thể” như Nguyễn Công Trứ, hay khu tập thể cho công nhân như Dệt 8.3, Cơ khí Mai Động, với 3 - 5 tầng. Các tỉnh, thành phố có khu công nghiệp lớn cũng có nhà dành cho công nhân viên chức như Gang thép Thái Nguyên, Dệt Nam Định, quy mô tương tự.

Vào thời điểm mới ra đời, nhà tập thể ở Hà Nội được coi là mô hình lý tưởng cho công chức ngoại tỉnh làm việc tại Hà Nội. Theo KTS Trương Ngọc Lân, dù sống ở đô thị nhưng nhiều khu tập thể vẫn mang dáng vẻ đời sống của một cái làng, đầy tình thân hữu nhưng cũng có nhiều mặt trái. “Nhà tập thể xưa thường chung nhau cái bếp, sân nước, chỗ rửa rau vo gạo, rửa bát đĩa sau bữa ăn. Chuyện cho nhau quả chanh quả ớt, thìa mỡ, vài nhúm mì chính hay vay nhau bơ gạo, chai dầu hỏa đun bếp lúc nhỡ nhàng... là bình thường. Dù yêu nhau, thân nhau là thế, nhưng cũng có khi lại nhòm ngó, soi mói, nói xấu lẫn nhau” - KTS Trương Ngọc Lân nói.

Tái tạo không gian gắn kết cộng đồng

Việc quá tải cư dân khiến nhà tập thể bị phình ra, biến dạng, tạo nên những hình thái kiến trúc kỳ dị và tiềm ẩn nguy hiểm. Vì thế, đập bỏ nhà tập thể chỉ là vấn đề thời gian. Đã có những khu nhà tập thể ở Kim Liên, Giảng Võ bị xóa sổ, nhường chỗ cho các tòa chung cư cao tầng, nhờ đó diện tích căn hộ được mở rộng, tiện ích hơn.

Tuy nhiên, nhiều cư dân chuyển từ nhà tập thể sang nhà chung cư cho rằng, mối liên kết cộng đồng đang bị phá vỡ. Người ta hoài niệm nuối tiếc những ngôi nhà xây cách đây hơn nửa thế kỷ - một hình thái quần cư giúp gắn kết con người và thiên nhiên, đang dần mất đi. Nhà nghiên cứu kiến trúc người Pháp Emmanuel Cerise nhận xét: “Các tòa nhà xây mới này thiếu không gian, thiếu cửa sổ. Do mật độ xây dựng cao hơn trước nên những con đường nội bộ trở nên chật hẹp. Đây là sự bần cùng hóa về chất lượng kiến trúc, kém hơn hẳn so với các khu tập thể nguyên bản của những thập kỷ trước”.

Giải pháp cho vấn đề này, KTS Trương Ngọc Lân cho rằng, kiến trúc tòa chung cư The Interlace của Singapore là một thiết kế đáng học tập trong việc gắn kết cộng đồng. The Interlace giống như “làng thẳng đứng” với diện tích 170.000m² gồm 1.040 căn hộ nằm trong 31 khối nhà được sắp xếp theo dạng tổ ong. Giữa các khối nhà là 8 giếng trời lớn cho ánh sáng và không khí lưu thông. Đó cũng là khu vực bố trí sân chơi, bể bơi, trồng cây xanh, thích hợp và tạo cảm hứng cho các hoạt động ngoài trời của cộng đồng.

Mọi kiến trúc được xây dựng cần tính đến yếu tố cộng đồng. “Khi nhà quản lý biết lấy yếu tố cộng đồng làm gốc, sẽ tạo ra được những khoảng không gian phù hợp, có thể là tạo ra nhiều điểm dừng hơn, khuyến khích sự gặp gỡ, giao tiếp giữa con người với nhau. Hoặc hiện nay một số mô hình nhà chung cư xây dựng căn hộ xung quanh, hướng vào sân trong, tạo sự thu hút hơn của cư dân đối với các hoạt động tập thể” - KTS Trương Ngọc Lân nói.

Cẩm Vân