Đón xuân vào nhà
Những ngày cuối tháng Chạp, dù bận rộn, nhưng mỗi gia đình người Việt không thể quên sửa soạn, trang hoàng nhà cửa, tâm điểm là bàn thờ gia tiên. Có vậy, lòng người mới thấy Tết, thấy Xuân.
Bàn thờ của người Việt xưa, và ở nhiều gia đình nông thôn hiện nay, thường đặt ở giữa nhà, chan hòa với đời sống hàng ngày, thay vì được đặt trong một phòng biệt lập như phong tục của nhiều nước xung quanh. Vì ở trung tâm nên mỗi người khi vào nhà luôn nhìn thấy bàn thờ, gần gũi nhưng vẫn tôn nghiêm, như lời nhắc nhở mọi người có tổ có tông, uống nước phải nhớ nguồn. Đây cũng là nơi được chú ý trang hoàng, chuẩn bị đón Tết vào nhà.
Việc dọn dẹp, trang hoàng nhà cửa trước Tết từng được học giả Phan Kế Bính chép trong sách Việt Nam phong tục: “Cách Tết một vài hôm, ai nấy dọn dẹp nhà cửa, lau rửa đồ thờ phụng. Câu đối đỏ dán cửa, dán cột sáng choang, treo tranh treo liễn trang hoàng lịch sự...”. Ngày nay cũng vậy, nghiêm cẩn và thành tâm, các đồ thờ như bát hương, ống hương, khay giá đài đựng nước, rượu; khay quả cơm... được gia chủ lần lượt đưa xuống lau rửa rồi sắp xếp lại gọn gàng, đúng vị trí trên ban. Đào thắm, hoa nhiều màu sắc hay những cành lá xanh tươi cũng góp thêm xuân.
Nghiên cứu và gắn bó với văn hóa, nghệ thuật truyền thống, họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức cho rằng, bàn thờ của người Việt không có quy chuẩn tuyệt đối, mà luôn diễn biến theo đời sống, hoàn cảnh của từng gia đình, cá nhân. Người Việt có lòng cung kính tổ tiên nên vào những ngày Tết, giỗ chạp, thường dành những gì đẹp, tốt nhất lên bàn thờ. Đặc biệt là Tết Nguyên đán, bàn thờ được trang hoàng lộng lẫy hơn, các vật phẩm dâng lên tiên tổ cũng phong phú, đa dạng hơn. Đặc biệt, việc bày mâm ngũ quả ngày Tết là một nét văn hóa đặc sắc không thể thiếu. Mâm ngũ quả ý gồm 5 loại quả tượng trưng cho ước muốn ngũ phúc lâm môn của người Việt: Phú, quý, thọ, khang, ninh. Màu sắc các loại quả cũng được chọn theo quan niệm ngũ hành. Tuy nhiên, các loại quả này mang tính ước lệ, tùy theo vùng miền mà có các sản vật khác nhau, và tất nhiên không giới hạn ở con số 5...
Họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức cho rằng: Mỗi người có hoàn cảnh, không gian, sở thích, tâm nguyện khác nhau, không cần và không thể trang hoàng không gian thờ cúng giống nhau. Dù thế nào, bàn thờ vẫn thể hiện và thỏa tâm nguyện của con cháu với tổ tiên. Tất nhiên, đời sống ngày nay có nhiều thay đổi, cách bài trí, đồ thờ, vật phẩm cúng cũng khác, nhưng có lẽ nên giữ nguyên tắc trong khi bày nơi thờ phụng, đặc biệt là vào những ngày đón năm mới. Họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức giải thích: “Không gian văn hóa Việt xưa có những quy tắc ước lệ: Bàn thờ cần bày biện đẹp, hài hòa, cân đối, nhằm tạo sự chắc chắn, an bằng cho cuộc sống gia đình và tâm lý của mỗi thành viên. Và trong quá trình sửa soạn bàn thờ, cúng lễ, bằng sự tận tâm, tận lực của mỗi người, cuối cùng vẫn phải đạt đến sự chân thực, bằng sự hiểu biết về văn hóa và thẩm mỹ, bản sắc chung của người Việt”.
Rực rỡ mỗi độ xuân sang, bàn thờ gia tiên thể hiện lòng người một tâm hướng thiện, sự chân thành, hiếu thuận, kính ngưỡng tiền nhân. Vẻ đẹp của văn hóa truyền thống ấy vẫn được duy trì, trao truyền từ quá khứ đến hiện tại. Nhìn vào đó, mỗi người như khắc sâu thêm truyền thống dân tộc, để đến lượt mình, họ lại tiếp tục là người sửa soạn cuối năm, gọi Tết, đón xuân về nhà.
| “Chúng ta giữ truyền thống, nhưng cần có sự thay đổi đồ thờ sao cho gần gũi với đời sống hiện đại. Ở Việt Nam có hạn chế là không có người chuyên tâm tạo ra sản phẩm thờ cúng phù hợp với không gian hiện đại, trong khi một số nước xung quanh đã làm rất tốt. Thợ làm đồ thờ hiện nay có tay nghề, nhưng đang đi xa quan niệm thẩm mỹ xưa rất nhiều. Một số bạn trẻ đã bắt đầu quan tâm làm sưu tập đồ thờ: Lư hương, khay quả cơm, cơi trầu, làm thủ công với quy trình kỹ càng... Hy vọng dần dần phục dựng, kể hết câu chuyện văn hóa từ các đồ thờ”. Họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức |