Để giải quyết hiệu quả tranh chấp môi trường

Thiên về cơ chế hành chính

Theo nhận định của nhiều chuyên gia, tranh chấp môi trường đang là vấn đề nóng và chỉ được giải quyết khi người dân chịu thiệt hại quá bức xúc trước thực trạng ô nhiễm môi trường do doanh nghiệp gây ra. Vụ việc chôn lấp trái phép chất bảo vệ thực vật của Công ty CP Nicotex Thanh Thái, Thanh Hóa là một minh chứng. Vụ việc đã kéo dài nhiều năm, không ít đơn thư khiếu nại được gửi cho các cơ quan có thẩm quyền nhưng chưa được xử lý triệt để. Chỉ tới khi hàng trăm người dân xã kéo nhau ra tuyến đường liên xã để canh giữ chiếc xe tải vận chuyển thuốc bảo vệ thực vật của doanh nghiệp thì vấn đề mới được quan tâm giải quyết. 

Không ít chuyên gia đặt câu hỏi, đâu là căn nguyên khiến việc giải quyết tranh chấp môi trường chưa hiệu quả? Ts Trần Anh Tuấn - Trưởng Bộ môn Luật Tố tụng Dân sự, ĐH Luật Hà Nội lý giải, sự thiếu rõ ràng trong thẩm quyền giải quyết tranh chấp cũng là nguyên nhân khiến nhiều cơ quan lúng túng, thậm chí có tình trạng viện vào lỗ hổng pháp lý mà lơ là trách nhiệm.

Theo Điều 122 Luật Bảo vệ môi trường 2005, UBND cấp huyện, cấp tỉnh có thẩm quyền giải quyết tranh chấp tuy nhiên quy trình, thủ tục và giới hạn thẩm quyền giải quyết đến đâu vẫn chưa rõ ràng. Thành phần của các ban giải quyết tranh chấp gồm những ai, có đại diện cơ quan chuyên môn hay không cũng chưa được đề cập tới. Điều này dẫn tới nghịch lý là xã không có chức năng giải quyết, gửi đơn thư lên huyện thì huyện không có trách nhiệm trả lời. Song, đó chưa phải là hạn chế duy nhất khiến việc giải quyết tranh chấp môi trường thiếu hiệu quả.

Thực tế cho thấy, chính quyền địa phương với tư cách là cơ quan hành chính mới chỉ dừng ở việc xử phạt, buộc phục hồi môi trường, tạm đình chỉ hoặc cấm doanh nghiệp hoạt động. Đây là minh chứng cho thấy, nhiều tranh chấp môi trường chỉ được giải quyết bằng cơ chế hành chính hay quyết định hành chính trong khi bản chất tranh chấp môi trường là tranh chấp dân sự giữa người dân và doanh nghiệp. Điều quan trọng là các phương thức giải quyết tranh chấp này hầu như không được người dân chấp thuận bởi sự thiếu kiên quyết và minh bạch trong quá trình giải quyết. Chính vì vậy đã đẩy người dân vào tình thế buộc phải gây xung đột, áp lực nhằm đòi hỏi quyền lợi chính đáng của mình.

Giải quyết qua con đường tư pháp

Trước cơ chế hành chính thiếu hiệu quả, giải quyết tranh chấp qua con đường tòa án lại được đặt ra. Theo pháp luật hiện hành, tranh chấp môi trường là một dạng tranh chấp bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nên người bị thiệt hại có thể khởi kiện tại tòa án nơi mình đang cư trú, làm việc, có trụ sở hoặc tòa án nơi bị đơn có trụ sở, nơi xảy ra việc gây thiệt hại. Thế nhưng, ô nhiễm môi trường có thể gây thiệt hại cho nhiều hộ gia đình sống ở các địa phương khác nhau với tính chất phức tạp, giá trị tranh chấp lớn và việc khiếu kiện không chỉ ảnh hưởng tới chủ thể khởi kiện là các hộ gia đình mà còn liên quan tới nhiều cơ quan, tổ chức khởi kiện để BVMT công cộng. Do vậy, các quy định hiện hành về thẩm quyền và nhập tách vụ án tại Điều 35 đến Điều 38 và Điều 163 Bộ luật Tố tụng dân sự (sửa đổi 2011) dường như không còn phù hợp.

Bên cạnh đó, pháp luật hiện hành cũng thiếu cơ chế ghi nhận kết quả thỏa thuận về bồi thường giữa đại diện các hộ dân và doanh nghiệp gây ô nhiễm thông qua con đường tư pháp nên không có cơ sở cho việc cưỡng chế thi hành thỏa thuận trong trường hợp một bên không thực hiện cam kết. Điều này đòi hỏi phải thiết lập ngay một cơ chế ghi nhận kết quả thỏa thuận bồi thường bằng thủ tục tư pháp nhằm giải quyết dứt điểm tranh chấp, tạo cơ sở pháp lý cho bên có quyền lợi có thể yêu cầu Cơ quan thi hành án dân sự hoặc Thừa phát lại áp dụng các biện pháp cưỡng chế cần thiết.

Cùng với việc hoàn thiện khung pháp lý, việc thành lập tòa án chuyên trách thuộc tòa án cấp tỉnh ở những nơi có khu công nghiệp để giải quyết tranh chấp môi trường là vấn đề vô cùng quan trọng. Theo đánh giá của Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam Nguyễn Ngọc Sinh, kinh nghiệm của nhiều nước đã cho thấy, việc thành lập tòa án môi trường sẽ góp phần giảm tải đáng kể vấn đề ô nhiễm song vẫn cần có những nghiên cứu và khảo sát cụ thể. Từ đó, rút kinh nghiệm cho việc tổ chức, xây dựng tòa án môi trường nhằm giải quyết hiệu quả vấn đề tranh chấp, xung đột về môi trường.

Trước mắt, chỉ nên hình thành Ban Môi trường trực thuộc cấp tỉnh để tiếp nhận đơn thư khiếu nại, tố cáo về môi trường đồng thời là trung gian tiến hành hòa giải và xác định mức đền bù thiệt hại cho người bị ảnh hưởng bởi ô nhiễm.

Thu Trang