Hoàng Trung Thông - “ông Trạng họ Hoàng”
Trong giới sáng tác, Hoàng Trung Thông thuộc số ít người có vốn rộng về tri thức; khiến các bạn thơ như Chế Lan Viên cũng vị nể mà gọi ông là “ông Trạng họ Hoàng”...
Câu chuyện tôi muốn nói hôm nay, nhân hai mươi năm ngày mất của ông là mười năm Hoàng Trung Thông trong cương vị viện trưởng Viện Văn học: 1975 - 1985.
Đây là một thời có nhiều sự kiện đáng nhớ của Viện.
Viện Văn học thành lập năm 1959, với vị thủ trưởng đầu tiên là học giả Giáo sư Đặng Thai Mai - một chọn lựa đích đáng, không ai thay thế được. Và cấp phó là nhà phê bình Hoài Thanh, cũng là một chọn lựa đúng đắn, khó ai thay thế được. Hai vị đã cộng sự với nhau thật ăn ý, với dàn cán bộ sáng lập thật sáng giá trong hoàn cảnh lúc bấy giờ - đó là Hoàng Ngọc Phách, Cao Xuân Huy, Phạm Thiều, Vũ Ngọc Phan, Nam Trân, Trần Thanh Mại..., và Nam Mộc, Vũ Đức Phúc, Hoàng Trinh, Cao Huy Đỉnh... để làm nên một thời hoàng kim của Viện từ 1959 đến 1969 - là năm Hoài Thanh chuyển sang Hội Nhà văn để làm chủ nhiệm báo Văn nghệ. Lý do Hoài Thanh rời Viện ở tuổi sáu mươi chắc có nhiều; và cấp phó thay ông giúp Đặng Thai Mai lúc này cần đến ba người, cho đến khi ông nghỉ hưu năm 1975 ở tuổi 73. Vậy ai sẽ là người thay ông, khi ba vị cấp phó đều không được chọn, mà phải chọn một người ở ngoài? Đó là một điều khá tế nhị ở thời điểm này, do nhiều nguyên nhân... Và Hoàng Trung Thông đã được chọn, để về Viện, đúng vào tuổi năm mươi, trong độ chênh 23 tuổi với Đặng Thai Mai. Điều này thể hiện sự tin cậy của học giả họ Đặng với người bạn đồng hương vong niên lúc này đang ở cương vị vụ trưởng Vụ Văn nghệ, Ban Tuyên huấn Trung ương. Và thời điểm 1975 cho sự thay thế này hẳn chắc là có chủ ý ở các cấp cao, đặc biệt là ở phía Ban Tuyên huấn, với người đứng đầu là Tố Hữu.
 Nhà thơ Hoàng Trung Thông và họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm, 1988 |
Mười năm nhà thơ lãnh đạo Viện Văn học với sự quan tâm đến hai Ban nghiên cứu lịch sử văn học Việt trung đại và hiện đại; với việc tổ chức một hội thảo khoa học hoành tráng vào năm 1980, có tên 35 năm văn học yêu nước và cách mạng; và với một công trình đánh dấu thời điểm - đó là Văn học Việt Nam trên những chặng đường chống phong kiến Trung Quốc xâm lược. Tất cả đều nhằm vào một định hướng như được đúc kết trong bài phát biểu của ông thay mặt Viện Văn học đọc trong Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ III (1983) - đó là tính chiến đấu: “Tính chiến đấu trong công tác lý luận phê bình chính là thể hiện tính không khoan nhượng trong lĩnh vực chính trị, tư tưởng và văn nghệ. Người làm công tác nghiên cứu, lý luận, phê bình không những chỉ là người lính gác mà còn là người lính xung kích”.
Đây chính là sự quán triệt tư tưởng: “Lý luận phê bình phải là một phương thức chỉ đạo của Đảng trên mặt trận văn nghệ”(1).
Vào thời điểm này, Ủy ban Khoa học xã hội - cấp trên của Viện Văn học đang có những chuẩn bị đầu tiên đi vào quỹ đạo nghiên cứu, để cho ra đời các công trình cơ bản về lịch sử, như Lịch sử Việt Nam, Lịch sử văn học Việt Nam, Lịch sử tiếng Việt, Ngữ pháp tiếng Việt... Khởi động khá ồn ào, nhưng triển khai khá chậm. Viện Văn học được giao viết Lịch sử văn học Việt Nam; nhưng rồi phải đẩy lên cho Ủy ban Khoa học xã hội chủ trì, với chủ biên là viện sĩ Nguyễn Khánh Toàn, cùng một tập thể người viết gồm cả trong và ngoài Viện; nhưng phải cho đến 1980, mới ra được tập I, với số lượng trang rất khiêm tốn, và với rất nhiều thiếu hụt, khiếm khuyết... Cũng là thời việc xét chọn các chức danh giáo sư, phó giáo sư tiếp tục được đặt ra cho các cơ quan học thuật sau 25 năm im ắng. Là cán bộ dưới thời viện trưởng Hoàng Trung Thông, chúng tôi “đọc” được một ít băn khoăn của ông trước các nhiệm vụ mới và yêu cầu mới đối với Ủy ban Khoa học xã hội. Và rồi cũng đã diễn ra một vài cử chỉ hoặc biểu hiện không vui trong quan hệ giữa cấp trên và cấp dưới - khi viện trưởng là “người” của Ban Tuyên huấn, hoặc của Đảng đoàn văn hóa - văn nghệ; còn Viện - như từ 1975 về trước là nơi chịu sự chỉ đạo của giới khoa học, là “người” của Đảng đoàn Khoa giáo... Những bối rối này là đến từ các cấp trên, khi Viện phải chọn thế đứng giữa hai phía, đúng vào thời kỳ Hoàng Trung Thông về Viện...
Nhưng mọi bối rối hoặc khó khăn rồi cũng qua. Với Hoàng Trung Thông - là một nhà thơ, hơn thế, một nhà thơ tên tuổi cũng là đã đủ, hoặc quá đủ, chứ đâu cần đến hàm, vị. Và sự thực là ông vẫn làm thơ, khi là viện trưởng - để có tiếp hai tập Như đi trong mơ và Hương mùa thơ gắn nối rất liền mạch với Trong gió lửa... Còn tư cách nhà phê bình - lý luận, hoặc học giả, thì ông cũng không thiếu, qua các công trình nghiên cứu - dịch thuật về văn học nước ngoài, và các tập tiểu luận: Chặng đường mới của văn học chúng ta (1961), Cuộc sống thơ và thơ cuộc sống (1979). Trong giới sáng tác, ông thuộc số ít người có vốn rộng về tri thức; khiến các bạn thơ như Chế Lan Viên cũng vị nể mà gọi ông là “ông Trạng họ Hoàng”...
*
* *
Như vậy với tôi, Hoàng Trung Thông là bậc đàn anh trong nghiệp nghiên cứu và mười năm là thủ trưởng của tôi. Nhưng trong tôi, ông luôn luôn là một nhà thơ. Tôi không muốn tách hai tư cách này ở ông, bởi với ông, cả hai là không bài trừ nhau mà bổ sung cho nhau. Tuy không phải là người thuộc nhiều thơ ông - vì thơ ông nhìn chung không dễ thuộc, nhưng tôi vẫn cảm nhận được rõ ràng về ông như nhiều người. Đó là một hồn thơ chân chất, khỏe khoắn, chắc nịch, mà chỉ riêng tên quyển, tên bài đã nói lên điều đó: Bài ca vỡ đất, Quê hương chiến đấu, Đường chúng ta đi, Trong gió lửa... Việc xác định một giọng điệu riêng cho thơ ông quả là không khó lắm. Với Hoàng Trung Thông, bất cứ lúc nào, bạn đọc cũng đều có chung một liên tưởng. Đó là nhà thơ của Bài ca vỡ đất, nhà thơ của câu thơ gần như ai ai, thế hệ người đọc nào cũng thuộc:
Bàn tay ta làm nên tất cả
Có sức người sỏi đá cũng thành cơm.
Thế nhưng, với tôi, Hoàng Trung Thông không chỉ là một tiếng thơ rắn rỏi. Không phải chỉ là tiếng nói của lý trí, theo lối tam đoạn luận. Mà đôi lúc còn là một tiếng thơ mềm của cảm xúc, của những bâng khuâng với rất nhiều lưu luyến trong tình người. Tôi nhớ lần đầu tiên được ngạc nhiên về thơ ông, là năm 1962, khi được đọc chùm thơ ông viết về vùng cao, trong đó có bài Chợ Cô Sầu:
Chợ Cô Sầu
Chẳng có ai sầu
Khăn thêu thổ cẩm, vải khoe màu
Người đi trẩy hội hay đi chợ?
Anh đợi em hoài em ở đâu?
Chợ Cô Sầu
Chẳng có ai sầu
Gà vịt nhiều hơn khoai với nâu
Nón tre, túi vải, người như nước
Anh đợi lâu rồi em đứng đâu?
(...)
Chợ Cô Sầu
Lất phất mưa bay
Đừng sợ đường trơn anh dắt tay
Áo chàm ai nhuộm mà xanh thế
Không rượu nhưng lòng vẫn cứ say.
Mạch thơ này còn được ông tiếp tục trong nhiều năm sau, với Thu Sapa:
Gió rét chớm về đào mận hết
Người Mèo xuống phố bán dâu gia
Sapa một góc trời thu đẹp
Rừng sa mu đứng gội mù sa
Trở lại với Chợ Cô Sầu. Đây là những khổ thơ thật hay, bởi nó đến được với cái say, cái mê đắm của tình người, tình đời. “Anh đợi em hoài”, và “Anh đợi lâu rồi” - một chữ hoài ngọt lịm. Và “Em ở đâu?”, rồi “Em đứng đâu?” với biết bao là khoắc khoải. Chuyện thơ vô tư mà cứ như là chuyện của một đôi bạn tình giữa bâng khuâng đất trời Trùng Khánh - Cao Bằng. Tôi cứ muốn hình dung nhà thơ ở tuổi 37 còn rất trẻ đang mong và mừng đón một cơn mưa lất phất, với đường trơn để được dắt tay một thiếu nữ H’mông hoặc Dao đỏ, hoặc Sán Dìu váy hoa sặc sỡ và ô dù lòe xòe trên đường xuống chợ. Chợ Cô Sầu xứng đáng đứng bên những bài thơ hay nhất của Huy Cận, Xuân Diệu, Tố Hữu, Chế Lan Viên... vào những năm mở đầu thập niên 60 (thế kỷ XX) miền Bắc lâng lâng đi vào cái duyên đầu với chủ nghĩa xã hội: “Có gì đẹp trên đời hơn thế. Người yêu người sống để yêu nhau” (Tố Hữu: Bài ca mùa xuân 1961).
Một thứ men say như rượu, hoặc rượu với men say của nó, đã xuất hiện trong Chợ Cô Sầu năm 1962. Cái say vừa độ cho con người nhìn cuộc đời trong lung linh của niềm vui và vẻ đẹp trữ tình. Vài chục năm sau, rượu sẽ xuất hiện ngày một nhiều hơn trong thơ Hoàng Trung Thông như trong hai tập thơ cuối đời: Tiếng thơ không dứt (1989) và Mời trăng (1992). Nhưng khi cái say là thường xuyên, là triền miên, không còn là vừa độ thì nhà thơ sẽ không còn thấy gì ngoài mình với cái bóng của mình. Nếu có một cái gì của ngoại cảnh thường gây ám ảnh đối với người thơ lúc này thì đó là Trăng. Người thuộc thơ Đường, mê Đỗ Phủ và Lý Bạch là Hoàng Trung Thông lại càng hay nghĩ đến Trăng. Trăng sẽ tràn ngập trong thơ ông ba mươi năm sau; và người đi “vỡ đất” năm mươi năm trước cùng với đoàn nông binh áo vải, bây giờ đã thành một ông cụ với râu tóc lòa xòa bạc trắng, một mình cầm chén “mời trăng” trong cô đơn ở tuổi chưa đầy bảy mươi.
Trở lại với những vần thơ mang cốt cách Hoàng Trung Thông, tôi lại nhớ đến bài Trưa ở Hưng Long. Đây là bài ông làm trong dịp cùng ba cán bộ Viện Văn học, trong đó có tôi, làm một chuyến hành hương về Nghệ An, vào cái thời xứ này có khẩu hiệu “sắp xếp giang sơn” của ông bí thư Trương Kiện. Về vào giữa mùa hè chói gắt, chúng tôi đã ở lại Hưng Long một trưa - cái trưa sau này đã vào thơ ông hệt như một bức sơn dầu với những mảng mầu thật vạm vỡ:
Buổi trưa Hưng Long dừa đọng nắng
Lửa trải gay gắt trên sân phơi
Trang lạc trang thóc mình ướt đẫm
Lạc với thóc nhiều hơn mồ hôi
Buổi trưa Hưng Long trời trong veo
Gió thổi lá bay vào trước ngõ
Cá đang quẫy mạnh dưới chân bèo
Nóng quá cá lên tìm ít gió
Từ Hưng Long trở về Vinh, chúng tôi đi tiếp vào Hà Tĩnh. Ở Hà Tĩnh, ông bị lên một cơn huyết áp cao, phải cấp tốc đưa ra bệnh viện Vinh; và tôi nhớ, mọi người đều rất lo lắng bởi huyết áp ông lên đến 180/250.
Sau này bệnh huyết áp không rời ông. Nhưng điều kỳ lạ là, với trạng thái huyết áp như ông, nếu là người khác thì đã rất sớm xảy ra tai biến rồi. Nhưng với ông, thành mạch thật dẻo dai. Trong đồng hành với rượu và trong chống chọi với bệnh tật ông vẫn là một nông binh bướng bỉnh. Có dễ trên hơn mười năm trước khi mất, ông không rời rượu. Dẫu có bệnh hiểm, và dẫu sức khỏe xuống trông thấy, ông vẫn uống rượu đều, thường xuyên, không nhiều, nhưng chóng say. Cho đến lúc này, khi chưa vào ngưỡng bảy mươi, chỉ còn rượu và thơ là bạn của ông. Rượu tỏa men vào thơ, còn thơ là hình ảnh ông với rượu và ông trong rượu.
Không phải chỉ lúc ấy, mà trong nhiều năm về sau tôi vẫn chưa giải thích được cái câu hỏi vì sao, một người như ông lại tìm đến rượu, và quyết không bỏ rượu, hoặc không thể bỏ được rượu? Cho đến khi nghe được một câu chuyện về ông, để được biết cái quyết tâm “bốn không”: “Không bỏ dân tộc, không bỏ Đảng, không bỏ vợ, không bỏ rượu” thì tôi mới vỡ ra rằng: ai không bỏ được rượu, rồi sẽ là người nghiện. Còn ai quyết không bỏ thì lại là một vấn đề khác. Câu chuyện này tôi xin khất lại, chưa bàn.
Ngót bốn mươi năm liên tục trong các chức trách quản lý, Hoàng Trung Thông là một gương mặt đại diện cho giới văn hóa - văn nghệ được đào tạo cơ bản từ cơ sở lên trung ương, và mười năm cuối là người đứng đầu một cơ quan học thuật, đại diện cho giới nghiên cứu - lý luận - phê bình. Cùng với các chức trách trong bộ máy quản lý, Hoàng Trung Thông là một gương mặt thơ tiêu biểu, có vị trí đại diện cho nền thơ cách mạng Việt Nam sau 1945, kể từ Bài ca vỡ đất, Bộ đội về làng... cho đến các tập thơ như Quê hương chiến đấu (1956), Đường chúng ta đi (1960), Những cánh buồm (1964), Đầu sóng (1968), Trong gió lửa (1971), Như đi trong mơ (1977), Hương mùa thơ (1984). Và Tiếng thơ không dứt (1989), Mời trăng (1992). |
_______________
(1) Trường Chinh: Về phê bình văn học; 1969.