Thiết chế phổ biến trong hiến pháp hiện đại

Thiết chế Thanh tra nghị viện được chấp nhận ở Đan Mạch năm 1955, Na Uy và New Zealand năm 1962. Tại Na Uy, nhu cầu về một thiết chế thanh tra đã xuất hiện ngay sau Đại chiến Thế giới thứ II. Năm 1962, nghị viện đã qua một bộ luật thành lập một thiết chế mới được gọi là “Thanh tra nghị viện”. Nhiệm vụ của thanh tra nghị viện là điều tra sự bất bình và khiếu nại của công chúng về sự bất công, tham nhũng, xét xử công bằng của các cơ quan hành chính nhà nước ở cả trung ương và địa phương.

Vào những năm 60 của thế kỷ XX, khái niệm về Thanh tra nghị viện cũng được nghiên cứu một cách nghiêm túc ở các nước Đức, Anh, Canada, Hà Lan, Thụy Sỹ, Ireland, Áo, Ấn Độ, Srilanka và thậm chí cả ở Mỹ. Ở châu Á, mô hình Thanh tra nghị viện chưa được áp dụng phổ biến song cũng đã tồn tại ở một số nước như Hong Kong, Đài Loan, Pakistan, và Papua Guines.

Các tổ chức này được thành lập như một sự bổ sung cho các cơ quan xét xử thông thường, có hình thức tổ chức rất đa dạng. Mô hình “cổ điển” của Thanh tra nghị viện có thể thấy ở các nước Bắc Âu, Ba Lan, Hà Lan, Tây Ban Nha và Nam Mỹ. Ở Hungary có mô hình Thanh tra nhân quyền, ở Trung Mỹ lại có các Ủy ban nhân quyền. Ở khu vực các nước nói tiếng Pháp, mô hình Thanh tra nghị viện có chức năng trung gian. Có các Thanh tra nghị viện ở cấp quốc gia, cấp vùng và địa phương. Mặc dù tồn tại ở khoảng 100 nước trên thế giới, song ở mỗi nước khác nhau, phụ thuộc vào cơ sở Hiến pháp và cách thức tổ chức chính quyền của từng nước, mô hình Thanh tra nghị viện cũng không giống nhau. Bất kỳ một quốc gia nào áp dụng thể chế này đều xuất phát từ cơ sở Hiến pháp và hành chính của nước đó, trong khuôn khổ xã hội, chính quyền, hệ thống riêng mỗi quốc gia.

Dù theo hình thức nào thì các Thanh tra nghị viện đều có đặc điểm chung là các thiết chế dân chủ dựa trên sự thừa nhận các quyền của các cá nhân và nguyên tắc pháp quyền, có tính chất độc lập, tính xã hội kết hợp với sự hỗ trợ của nghị viện hoặc Chính phủ. Thanh tra nghị viện là “người bảo vệ của dân chúng” tiếp nhận khiếu nại của công chúng về sự bất công và quản lý kém tại các cơ quan nhà nước; điều tra những hoạt động liên quan đến những khiếu nại đó, và nếu cần thiết thì đề xuất hành động đúng đắn hoặc những biện pháp phù hợp để cải thiện bộ máy quản lý và các thực tiễn hành chính đó.

Sở dĩ Thanh tra nghị viện là một thiết chế mang tính phổ biến trên thế giới vì ý tưởng chung của thiết chế này được dựa trên khái niệm của Hiến pháp hiện đại, trong đó chủ quyền nhân dân, cách thức tổ chức quyền lực, tính pháp quyền và các quyền con người cơ bản được xem xét trong mối tương quan của cơ chế kiểm soát quyền lực cùng với việc đảm bảo tính công khai, minh bạch trong hoạt động của các cơ quan nhà nước. Hơn thế, với vai trò quan trọng trong việc quá trình xây dựng nền dân chủ, thiết chế Thanh tra nghị viện được thành lập và ngày càng được xem như một công cụ thiết yếu để bảo vệ quyền con người và củng cố vị trí của các cá nhân trong mối liên hệ với cơ quan công quyền.

Minh Thy