Thuốc Nam đi đến đâu?
Gốc của vấn đề sử dụng thuốc Nam là nguồn dược liệu phải được chuẩn hóa. Muốn vậy, phải làm sao có được nguồn dược liệu chuẩn nhờ chọn giống tốt, trồng trọt tốt, thu hái tốt,... nay người ta gọi là GAP (Thực hành trồng trọt tốt).
Trước thời kỳ thực dân, người dân ở các miền quê Việt Nam hoàn toàn phụ thuộc vào thuốc Nam hoặc một số ít là thuốc Bắc, phụ thuộc vào cây cỏ xung quanh nhà để chữa bệnh, bởi lúc này người dân chưa có thuốc Tây. Khi người Pháp đặt chân đô hộ đã mang thuốc Tây vào nước ta, tạo điều kiện cho thuốc Tây phát triển, cạnh tranh thuốc Nam. Thuốc Nam lùi dần về các miền quê. Thuốc Tây có ưu thế là công nghệ mạnh và họ đầu tư nhiều hơn nên nhiều công ty thuốc Nam phải bỏ cuộc vì không có vốn đầu tư và cạnh tranh. Khi đất nước độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi phát triển nguồn nội lực, thuốc Nam được phát triển mạnh mẽ. Lúc này hầu hết các hợp tác xã, trạm y tế nào cũng đều có vườn thuốc Nam. Thời kỳ mở cửa, thuốc Tây cùng với các hãng dược phẩm hùng mạnh, với tư cách là đại diện của khoa học tiên tiến, công nghệ hiện đại, lại có nguồn vốn lớn, công nghệ tiếp thị chuyên nghiệp đã tràn vào Việt Nam.
Đặc biệt, trong khoảng 10 năm trở lại đây, nhiều doanh nghiệp Việt Nam mới trăn trở tìm ra hướng đi và vị thế để phát triển cây thuốc Nam.
Thuốc Nam đi đến đâu?
Để phát triển cây thuốc Nam, có thể theo 3 cách. Thứ nhất, dựa vào công nghệ tổng hợp hóa học (dùng các chất tinh khiết, tổng hợp bằng phản ứng). Thứ hai phương pháp tổng hợp sinh học (dùng thiết bị, kỹ thuật hiện đại). Thứ ba, dựa vào nguồn dược liệu vốn có trong thiên nhiên.
Xét về thực tế, con đường 1 và 2 sẽ không thể thực hiện được trong giai đoạn này. Bởi chúng ta còn đang đi học, lò mò, trong khi các nước tiên tiến đang lặng lẽ sử dụng và chế tạo nhiều công nghệ tiên tiến. Vì vậy, chúng ta phải học hỏi, đi tắt đón đầu... nhưng có trọng điểm. Hiện nay, con đường thứ 3 - sử dụng tài nguyên vốn có là hợp lý nhất. Chúng ta có thuận lợi nằm ở vùng có nhiều nắng, cây cối phát triển quanh năm. Chúng ta có bề dày về sử dụng thuốc Nam, không có quá trình đứt quãng, cấm đoán, chỉ bị mai một một thời gian, nhưng ẩn chứa sâu thẳm, người dân vẫn tin vào giá trị sử dụng của cây thuốc Nam...
Chục năm trở lại đây, cây thuốc Nam được quảng bá và phát triển khá mạnh mẽ. Điều này đáng mừng nhưng cũng có điều một số sản phẩm có điểm yếu, có tác dụng không rõ ràng và chưa được chứng minh bằng cơ sở khoa học để Bộ Y tế chấp nhận, và đây là những điểm yếu có thể chết người. Mặt khác, ngày nay, mấy ai thích thuốc đắng, ai cũng thích sử dụng cái gì dễ dùng, dễ uống mà thuốc Nam thì quá trình cô đặc nên nhiều loại rất khó uống. Chúng ta phải khắc phục tình trạng này. Thứ nữa, thuốc Nam sử dụng phức tạp. Nếu một người bị đau đầu, họ sẽ tìm đến hiệu thuốc mua 2 viên thuốc Tây vừa nhanh gọn mà bệnh vẫn khỏi, còn hơn dùng lá nọ cây kia sao, sắc, hoặc xông, tắm mới khỏi bệnh. Tiếp theo là tính không chuẩn hóa. Nhiều người nói “gặp thầy, gặp thuốc, bệnh sẽ khỏi”, đây chính là yếu tố không chuẩn hóa. Không chuẩn từ đội ngũ thầy thuốc, nếu ai cũng giỏi thì không cần phải chọn thầy. Còn gặp thuốc, nhiều khi bệnh này phải chữa bằng cây này, nhưng mùa thu hái không phải, hoặc vùng thầy này không có cây thuốc đó, nên việc chữa trị phải phụ thuộc vào nguồn dược liệu thiên nhiên, không chủ động.
Hiện nay, công nghệ của chúng ta vẫn thường theo lối cũ ngâm - hầm - sắc - hãm, đây gọi là công nghệ nấu cháo. Trong khi đó, trên thế giới đã chiết xuất bằng CO2 siêu tới hạn, họ sấy bằng chân không, giúp bỏ tạp chất mà giữ nguyên chất, còn mình đun, cô đặc sẽ giảm giá trị. Hằng năm chúng ta có nhiều đề tài nghiên cứu về cây thuốc, nhưng thực tế áp dụng vào thực tiễn được bao nhiêu? Bởi nếu chạy theo những khoa học đó, phải bỏ ra quá nhiều vốn, mà vốn liếng của doanh nghiệp có hạn. Vì vậy, những nhà khoa học hãy đến với cuộc sống, gần thực tiễn hơn nữa, thì mới có những ứng dụng vào cuộc sống.
Tuy nhiên, nếu chúng ta có tất cả những thứ đó rồi, chưa chắc đã xông ra thị trường khi không có đội ngũ tiếp thị, thị trường được đào tạo bài bản. Chỉ nói một cách đơn giản, cây bá bệnh, chúng ta hay gọi, gọi là cây sâm. Thực tế, 2 tên là một, nhưng gọi là Bá bệnh, như tên một cô gái mộc mạc, chân quê, còn gọi là Sâm, như tên một người kiều nữ, nó hoa mỹ hơn. Và họ đã bán chạy hơn nhiều.
Chuẩn hóa nguồn dược liệu
Chuẩn hóa nguồn dược liệu phải tuân thủ như sau: nguồn dược liệu phải được chuẩn hóa (dược liệu chuẩn hóa); bán sản phẩm được chuẩn hóa (cao định chuẩn); sản phẩm được chuẩn hóa (như viên nang, viên nén,…)
Tóm lại, gốc của vấn đề sử dụng thuốc Nam là nguồn dược liệu phải được chuẩn hóa. Muốn vậy phải làm sao có được nguồn dược liệu chuẩn nhờ chọn giống tốt, trồng trọt tốt, thu hái tốt,... nay người ta gọi là GAP (Thực hành trồng trọt tốt). Điều này tạo ra dược liệu chuẩn. Nhưng có người còn chưa hiểu dược liệu sạch và dược liệu chuẩn, và cho đó là một thì làm sao làm được tốt. Chuẩn là nó chứa hoạt chất và lúc nào cũng như lúc nào, là cái cốt lõi của dược liệu. Làm điều này cần phải có đầu tư nghiên cứu, như ở Trung Quốc, để có quy trình trồng chuẩn cho mỗi cây thuốc, người ta đã chi khoảng 2 triệu nhân dân tệ, tương ứng 4 - 5 tỷ đồng tiền Việt, họ nghiên cứu xong mới hướng dẫn cách trồng, cách chăm sóc... rộng rãi. Vì vậy, tới giờ họ mới có quy trình trồng chuẩn của khoảng hơn 50 cây thuốc. Ở Việt Nam, ai cũng bảo tôi trồng chuẩn theo sách, hay hướng dẫn của WHO, chăm sóc đúng, nhưng đúng là thế nào, chuẩn là thế nào thì ít ai chỉ ra được. Hiện giờ chúng ta mới bắt đầu nghiên cứu cách trồng khoảng 10 dược liệu đạt chuẩn và hy vọng trong 3 - 4 năm nữa, chúng ta sẽ có câu trả lời cách trồng chuẩn của khoảng 10 cây thuốc này (như Hà thủ ô đỏ, Hoài sơn, Ý dĩ, Đẳng sâm,...). Trong khi đó có khoảng 200 loại cây thuốc nữa thường được sử dụng trong công nghiệp Dược đang đợi được nghiên cứu.
Thực tế, dược liệu muốn chuẩn được thì phải chỉ ra được xuất xứ, tiêu chuẩn của nó, được đóng gói có nhãn mác, và nếu ai không đạt đúng như đã nêu trong nhãn mác thì ta có thể kiện, nhưng chúng ta lại đang đang dùng dược liệu bao tải thì sao chuẩn được? Hiện nay chúng ta đang làm ngược quy trình, mọi người chỉ quan tâm đến sản phẩm chuẩn mà chưa quan tâm đến nguồn dược liệu, bán sản phẩm, quy trình thực hành như thế nào. Những thứ này thuốc Tây có, bởi lẽ, thuốc tây sử dụng chất tinh khiết, đây là quá trình được nghiên cứu hàng chục đến hàng trăm năm. Còn thuốc Nam chỉ chiết lấy cao mà chưa hoặc không thể là chất tinh khiết được, bởi nhiều cây có tác dụng chữa bệnh do nhiều chất khác nhau chứ không phải đơn thuần một chất mà tinh khiết được, nên sẽ tốn nhiều công sức và tiền của.