Năng lượng bao giờ có giá thị trường?
Theo lộ trình Chính phủ đề ra, năm 2013 sẽ phải thị trường hóa các mặt hàng năng lượng, như: điện, than, xăng dầu - là hàng hóa đầu vào thiết yếu của các ngành sản xuất và đời sống dân sinh - nên khá “nhạy cảm” với nền kinh tế, xã hội. Thời gian chỉ còn đếm ngược, tuy nhiên vẫn còn rất nhiều quan điểm trái chiều xoay quanh việc nên để Nhà nước định giá hay là tạo cơ chế để doanh nghiệp chủ động giá các mặt hàng này - mà theo giới phân tích cho là “thả nổi” giá.
Phải trả lời được câu hỏi: thị trường năng lượng Việt Nam đang ở đâu, - nghĩa là phải định vị được khả năng cung/cầu trong ngắn và dài hạn cũng như về độ bền vững của các mặt hàng năng lượng thiết yếu như than, điện, xăng dầu - mới có thể bàn xem giá của nó được cấu thành như thế nào và do ai quyết định. Đó là lập luận của tất cả các chuyên gia trong và ngoài ngành năng lượng khi bày tỏ quan điểm về vấn đề giá năng lượng.
Nhận xét đầu tiên là, cả 3 mặt hàng thuộc diện chiến lược này trong nước đã và đang sản xuất được. Nhưng ngay cả than - nguồn tài nguyên được cho là khá dồi dào, có thâm niên khai thác gần một thế kỷ, cho đến điện hay xăng dầu - tất cả đều đang khá chông chênh đối với chiến lược phát triển các ngành kinh tế khác. Chông chênh là bởi sự thiếu chủ động cả về nguồn cung lẫn như về giá. Mặc dù vẫn phải phụ thuộc vào giá thế giới, quy chuẩn theo giá thế giới khi phân phối điện, than, xăng dầu cho người tiêu dùng, nhưng thực chất lại điều hành theo kiểu áp đặt, định giá, cho dù đã có rất nhiều quyết định, nghị định quy định về thị trường hóa các mặt hàng này. Điều mà giới chuyên gia gọi là đầu voi đuôi chuột và chẳng giống ai cả. Thậm chí còn có ý kiến rằng, không thể lạm dụng 3 từ thị trường hóa trong thời điểm hiện nay, khi mà chưa tính được cũng như chưa sử dụng hết được giá trị thực của các loại hàng hóa này.
Dưới góc độ quản lý nhà nước trong lĩnh vực này, Thứ trưởng Bộ Tài chính Trần Văn Hiếu nhìn nhận, Nghị quyết của QH phải đưa các mặt hàng này theo giá thị trường đã rõ, nhưng thực hiện được quả là khó. Làm sao đến năm 2013 phải thực hiện thị trường hóa, trong nhiều thứ giá thì lo nhất là giá điện, mà đi theo giá điện là giá than, trong điều kiện tình hình thế giới, tình hình trong nước phải giữ ổn định vĩ mô là một bài toán Chính phủ đang rất cân nhắc. Than bán cho điện ở giá thấp như vậy cho nên xuất khẩu phải bù, chính vì thế trong giá thành và chi phí của chúng ta, sự kiểm soát thước đo giá cũng chưa chuẩn mực...
Không chỉ khó trong điều hành, mà cái khó nhất theo Viện trưởng Viện Năng lượng, Bộ Công thương Hoàng Tiến Dũng, là nguy cơ về an ninh năng lượng. Lộ trình giá thị trường không còn dài. Nghị định số 84 về kinh doanh xăng dầu hay Quyết định số 24 về cơ chế điều hành giá điện cũng đã có hiệu lực từ lâu. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn không thể thực hiện được. Một trong những lý do TS Hoàng Tiến Dũng đưa ra là giá than vẫn còn dưới giá thành nhưng chưa thể điều chỉnh được, bởi tăng giá than cho điện thì lập tức tăng giá điện, lúc đó sẽ ảnh hưởng đến cả nước, doanh nghiệp cũng như nhân dân…
Nhưng đâu là giá thành thực của các mặt hàng năng lượng như than, điện, xăng, dầu? Chuyên gia kinh tế Vũ Đình Ánh bày tỏ quan điểm về giá bằng một ví dụ thực tế: ở những nước khai thác dầu mỏ thì về nguyên tắc, chi phí cho một thùng dầu thô chỉ dao động 10 -30USD, do đó bán với giá 100USD bây giờ kiểu gì cũng lãi. Do đó họ bán dầu thô hay thậm chí bán xăng dầu qua chế biến tại đất nước họ với giá bao nhiêu cũng được.
Trong khi còn rất nhiều quan điểm về việc cần định vị đúng các mặt hàng năng lượng trong nền kinh tế hiện nay, từ cơ sở hạ tầng thiết yếu của từng lĩnh vực, đến cách tính giá trị thực của nó để quy giá, hay tiềm năng và khả năng trong vận hành thị trường… thì theo luật gia Vũ Xuân Tiền, việc đưa hệ thống giá của chúng ta theo cơ chế thị trường vào năm 2013 có khả năng do ý chủ quan nào đó. Vì chúng ta chưa có kinh tế thị trường đầy đủ thì không thể làm như vậy được.