Việt Sử Giai Thoại : Đào Duy Từ trổ tài như thế nào?

Ông đã tỏ cho mọi người biết tài thực học của mình như thế nào? Sách Trịnh Nguyễn diễn chí (quyển 2) viết:

“Một hôm, nhà phú ông mời các bậc Nho sỹ trong vùng tới dự tiệc và đàm đạo văn chương. Chập tối, khi mọi người đang vui vẻ đàm luận kinh sử thì Đào Duy Từ lùa trâu về chuồng. Buộc trâu đóng chuồng xong, Đào Duy Từ bước vào, tay còn cầm roi chăn trâu, nón lá thì trật xuống vai, lưng vẫn để nguyên chiếc khố vải, bước đến trước mặt các khách làng Nho, đặt chân lên bậc thềm và nhìn chằm chằm. Khách có người quát đuổi, Đào Duy Từ chỉ nhếch mép cười, giả làm như không biết gì. Gia chủ liền mắng:

- Người chỉ là đứa ở chăn trâu, chưa từng biết đến đạo Khổng Mạnh, đã lùa trâu về chuồng rồi thì xuống bếp tìm cơm mà ăn, ăn xong thì nghỉ để sáng sớm mai còn đi chăn trâu, đứng đấy nhìn làm gì cho uổng sức mệt thân. Huống chi, các bậc Nho sỹ đây đều là quân tử, chẳng phải như ngươi là hạng tiểu nhân, sao lại dám ngang nhiên đứng trước mặt, chẳng biết cung kính giữ lễ gì cả. Như vậy là có tội, biết không?

Đào Duy Từ nghe xong thì cười vang rồi nói:

- Trong làng Nho cũng có Nho quân tử, cũng có Nho tiểu nhân. Trong bọn chăn trâu cũng có kẻ chăn trâu anh hùng và kẻ chăn trâu tôi tớ. Tất cả, cao thấp đều không giống nhau, tài giỏi và ngu muội tách bạch chớ không phải là một. Nay tiểu nhân tôi nếu nhìn thì cũng chẳng ảnh hưởng gì đến sự tôn quý của chư vị, có tội lỗi gì đâu mà phải bị đuổi đi.

Khách nghe Đào Duy Từ đáp như thế thì rất lấy làm ngạc nhiên, bèn hỏi:

- Ngươi bảo ai là Nho quân tử, ai là Nho tiểu nhân?

Đào Duy Từ cười nhạt và đáp:

- Phàm là Nho quân tử thì phải thông hiểu tam tài. Ở nhà thì lo giữ đạo cha con, anh em và vợ chồng, khi ra giúp việc cho nước nhà thì phải biết tìm mưu lược để giữ yên lòng dân và cứu chỗ hiểm, phò chỗ nguy, bày binh bố trận, vào chính ra kỳ^(1), phải lập công danh sự nghiệp, để tiếng thơm lại cho mai sau, đời đời còn rạng rỡ, ngàn năm không phai mờ. Nho quân tử thì thời nhà Thương có Y Doãn, thời nhà Chu có Thái Công, thời nhà Hán có Vũ Hầu Gia Cát Lượng... Còn như Nho tiểu nhân thì tài học nhiều lắm cũng ở mức tầm chương trích cú, chỉ muốn thong dong nơi bút mực văn chương để cầu danh lợi, mượn Nho để cười gió giỡn trăng, coi thường những kẻ hào kiệt ở đời. Họ làm sao có thể hiểu được ý chí của thánh hiền, làm sao có thể hiểu được đại đạo vua tôi. Với bọn họ, đang không mà được ra làm quan, được trao việc trị dân và trông coi chính sự trong nhất thời, thì lập tức tìm trăm phương ngàn kế để mưu lợi lộc riêng, chẳng hề biết rằng sâu dân mọt nước là điều đáng khinh khi. May mắn hơn nữa, nếu họ mà được dự bàn kế sách lớn, giải quyết các việc thuộc quốc gia đại sự, thì chỉ biết bàn tán thao thao mà vô bổ, cứ để mặc mọi điều cho người khác lo toan, đại để như bọn Kiều Hạo và Vương Diễn đời nhà Tấn, có gì đáng bàn đến đâu.

Khách nhà Nho nghe nói thì cả kinh, bèn hỏi tiếp:

- Thế nào là kẻ chăn trâu anh hùng, thế nào là kẻ chăn trâu chỉ đáng phận tôi tớ, ngươi thử nói tiếp cho rõ ràng xem.

Đào Duy Từ lại mỉm cười rồi nói:

- Kẻ chăn trâu anh hùng thì đại để như Ninh Thích phục hưng được nước Tề, như Điền Đan dùng kế hỏa công mà thu phục những thành trì bị người nước Yên chiếm cứ, như Hứa Do dắt trâu ra khe uống nước mà cũng biết được lẽ hưng vong và thịnh loạn, như Bách Lý Hề đi chăn dê vùng miền trung nước Tần mà cũng nắm vững sự thịnh suy, bĩ thái... Còn như kẻ chăn trâu chỉ đáng phận tôi tớ thì trong cõi này, lấy xe to mà chở, lấy đấu lớn mà lường cũng chẳng hết. Bọn họ chỉ biết đói thì ăn, no thì bỏ, ngày bỏ mặc trâu để đi ăn trộm quả, đêm ngủ say mà quên cả việc bỏ rơm cho trâu bò ăn thêm. Bọn ấy chỉ biết thân mình, dầm mưa dãi gió, ra không biết kính sợ quỷ thần, vào không biết làm gì cho mẹ cha nhờ cậy, lêu lổng phơi bời vô độ, ngu muội cũng vô chừng, khi vui thì mặc sức reo hò múa hát, khi giận thì chẳng kể ruột thịt thân sơ, làm xấu cả cha anh, gieo oán hờn cho làng xóm. Bọn ấy chẳng cần hỏi tới làm gì.

Khách nghe Đào Duy Từ ứng đối lưu loát, đã bác cổ lại thông kim, nên ai nấy đều ngồi nhìn và lòng thì lấy làm kinh hãi. Xong, tất cả đứng dậy khoanh tay mà thưa rằng:

- Ông quả là bậc thầy cao minh.

Nói rồi, họ mời Đào Duy Từ ngồi, nhưng ông vẫn cứ khiêm nhường đứng yên. Tất cả xuống mời Đào Duy Từ lên ngồi chiếu trên. Gia chủ cũng lấy làm lạ, giục khách hỏi thêm thật nhiều. từ Bách Gia Chư Tử đến Tam Giáo Cửu Lưu, Lộc Khê Đào Duy Từ đều trả lời một cách cặn kẽ và trôi chảy, ai ai cũng rụt đầu lè lưỡi vì ngạc nhiên. Gia chủ thấy vậy thì mừng vui khôn xiết, vỗ vai Lộc Khê Đào Duy Từ mà nói rằng:

- Tài giỏi như thế sao lại giấu mặt lão phu, để đến nỗi cả mấy tháng trời áo lấm bụi, ngọc đá lẫn lộn? Lão phu thật có tội vì không sáng suốt. Thật có tội! Thật là có tội!

Từ đó, gia chủ may sắm quần áo mới cho Đào Duy Từ, mời ngồi giảng sách chớ không bắt đi chăn trâu nữa. Sau, gia chủ tiến cử Lộc Khê Đào Duy Từ cho nhà quan Khám Lý Cống Quận Công Trần Đức Hòa. Cống Quận Công ngày đêm cùng Lộc Khê Đào Duy Từ luận việc cổ kim, không điều gì là không tâm đầu ý hợp. Cống Quận Công hết sức yêu quý, bèn đem con gái gả cho Lộc Khê Đào Duy Từ, cốt để thêm gắn bó tình thân”.

Lời bàn: Suốt mấy tháng trời, Đào Duy Từ thà cam phận làm kẻ chăn trâu chớ quyết không nói nửa lời, thậm chí còn làm như người khù khờ. Đào Duy Từ không nói, không phải vì Đào Duy Từ không muốn nói, mà chẳng qua là vì không thể nói đó thôi. Đàn gảy tai trâu, phỏng có ích gì? Cổ nhân có dạy rằng, cần phải biết nói lời không thể không nói đúng vào lúc đáng nói nhất, thì chẳng bao giờ sai. Chí lý thay!

Ngay cả khi thấy khách làng Nho đàm đạo, Đào Duy Từ cũng bắt đầu bằng sự lắng nghe, ấy là bởi Dào Duy Từ cũng cần thẩm định xem, Nho ấy có phải là Nho quân tử không đã. Ở đời, thiếu niềm tin là đau khổ, còn trao niềm tin sai địa chỉ là tai họa. Trong cùng một dạng thức, tai họa đối với kẻ khó bao giờ cũng nặng nề hơn người sang. Chỉ những ai không biết gì mới không biết được điều đơn giản này.

Cái giỏi của Đào Duy Từ lúc này, ngoài sự thông kim bác cổ, còn là sự giữ đúng tư thế tạm thời là một kẻ ở chăn trâu. Muốn được uyên bác thì phải khổ công học tập một đời, muốn có bản lĩnh chắc chắn, cũng không phải ngày một ngày hai mà được. Thật khó lắm thay !

Phú ông ở thôn Tùng Châu quả là đáng kính. Một là biết quý người tài, hai là có lòng hăng hái tiến cử người tài. Xin chớ vội cho rằng đó là sự thường, bởi vì xưa nay vẫn thế, chỉ có người tài mới biết quý người tài và chỉ có người tài giàu lòng cao thượng mới hăng hái tiến cử người tài. Trong muôn người tài, may ra mới có được một người tài giàu lòng cao thượng, hăng hái tiến cử người tài một cách vô tư đó thôi.

________________________________________________

1. Chính kỳ là thuật ngữ quân sự cổ, theo đó thì đại để chính là đánh trực diện, đánh công khai, còn kỳ là đánh bí mật ở phía sau, đánh mai phục

Nguyễn Khắc Thuần