Việt sử giai thoại: Chuyện Lê Tư

“Nguyên ông(2) có người em tên là Lê Tư, từ nhỏ đã nổi tiếng thần đồng nên thường hay tự phụ, vì thế, ông muốn tìm cách hạn chế bớt đi. Trong khoa thi Hội năm Ất Sửu (1505), cả hai anh em cùng ứng thí. Giữa kỳ làm bài thứ nhất, Lê Tư quên sách bèn lân la hỏi anh. Lê Nại nói:

Kỳ này tôi và chú cùng thi, nếu tôi lại chỉ cho chú thì còn bảo thi cử với ai nữa.

Lê Tư tức giận nói:

Thôi thì khoa này tôi cho anh chiếm giải trước vậy.

Nói xong, ông liền gỡ phăng lều chõng ra về. Tới nhà thì đã đến canh ba(3), không dám gọi cửa mà nằm ngủ ngoài hiên. Lúc ấy, thân mẫu của ông đang nằm ngủ trong nhà, mơ thấy thần nhân bảo:

Ngoài hiên đang có ông Hoàng Giáp, sao bà không mở cửa đón vào.

Bà sực tỉnh, nghĩ rằng hai con mình đang đi thi Hội, hiện đang ở kinh đô, vậy thì có vị Hoàng Giáp nào đang ngủ ở ngoài hiên? Bà mở cửa để coi thì thấy một người đang ngủ lăn ra trước hiên nhà mình, liền đánh thức dậy, lúc ấy mới hay là cậu Tư, con trai của mình. Bà hết sức ngạc nhiên, còn Lê Tư thì kể lại đầu đuôi câu chuyện thi cử. Nghe xong, bà nói:

Đó là tại con học chưa đến nơi đến chốn. Từ nay con phải cố gắng hơn nữa.

Ông nghe lời mẹ dạy, vội vàng đi vào nhà, đốt đèn mở sách mà học. Bà thấy thế, mỉm cười nói rằng:

Bởi mới hỏng thi nên nhất thời tức khí mà học, chỉ sợ không được như vậy mãi thôi.

Ông thưa:

Thưa mẹ, từ nay về sau mẹ sẽ thấy con cứ thế này mãi mãi.

Từ đấy, ngày cũng như đêm, hầu như không lúc nào ông rời quyển sách. Còn Lê Nại, từ khi đỗ Trạng Nguyên, được Hoàng Đế cho giữ chức Giảng Quan ở Quốc Tử Giám, không ít sĩ tử đã nhờ ông mà thành đạt. Lê Tư ra kinh đô, đón đường mà nói với các sĩ tử rằng:

Ta chính là bồ chữ, nếu các anh muốn hỏi gì, cứ đem sách tới đây ta chỉ cho.

Sĩ tử phần nhiều đã nghe tiếng ông nên muốn thử xem tài học ông ra sao, bèn kéo đến nơi ông ở là khu Chợ Dừa để hỏi kinh sách. Họ hỏi tới đâu, ông trả lời tới đó, cứ thế thao thao bất tuyệt. Có người đem cả sách vở của Trung Quốc và của chư tử ra hỏi, ông cũng giảng giải tinh tường, khiến cho ai ai cũng khiếp phục, kéo nhau đến chỗ ông. Quốc Tử Giám vì thế mà vắng người. Anh ông là Lê Nại thấy vậy thì can:

Chú có tài học, lo gì không đỗ cao mà lại đi làm cái chuyện vô ích này. Tôi thấy việc này quan hệ tới giáo hóa của triều đình, chú đình chỉ đi thì hơn.

Ông nghe lời anh, lập tức trở về quê nhà. Đến khoa Tân Mùi (1511), ông đỗ Hoàng Giáp và rất lấy làm hận vì không chiếm được khôi nguyên. Sau ông ra làm quan, được thăng đến chức Lại Bộ Cấp Sự Trung thì mất”.

Lời bàn: Cũng là học, nhưng học để biết khác hẳn với học để đi thi. Lê Tư lúc trẻ, biết một mà chưa biết mười, được khen ngợi nên háo thắng chớ sức học chưa đủ để vượt qua kỳ thứ nhất trong số bốn kỳ thi Hội.

Giúp kẻ tự phụ nhưng tri thức chưa bằng ai, nếu mà họ đỗ thì tai họa thật khó lường, cho nên Lê Nại đã nghiêm trách em giữa trường thi là phải. Ông chẳng những là uyên bác hơn người mà công đức cũng dày hơn người, thật xứng danh vinh hiển Trạng Nguyên. Kính thay!

Lê Tư học chữ thì học ở thầy, nhưng học đức độ và học nuôi chí thì có lẽ là ở anh trai và ở mẹ. Chỉ nhận danh vọng khi có tài tương xứng với danh vọng, chỉ làm những gì chức phận của mình được quyền làm, đó là hai bài học lớn về đức độ mà anh ông đã dạy cho ông. Lời nhắc nhở nhẹ nhàng mà nghiêm khắc của mẹ ông khi ông mới bị hỏng thi chính là lời giảng gọn gàng và sâu sắc về ý chí của người học trò. Anh ấy thì em ấy, mẹ ấy thì con ấy, có phải ngẫu nhiên mà một nhà lừng danh đến thế đâu.

Song le, đọc chuyện mà cứ ngơ ngẩn với chuyện hoài, chừng như Hoàng Giáp Lê Tư vẫn chưa học hết những bài cần phải học thì đã qua đời.

_______________

1. Người làng Mộ Trạch, huyện Đường An, nay là thôn Mộ Trạch, Cẩm Giàng, Hải Dương, đỗ Trạng Nguyên khoa âËt Sửu, 1505.

2. Đây chỉ Lê Nại khi chưa đỗ.

3. Tương ứng với khoảng thời gian từ 23h khuya đến 1h sáng.

Nguyễn Khắc Thuần