“Kỹ thuật của người An Nam”

Nhằm tìm hiểu về văn hóa, đời sống bản địa, đồng thời lập bảng từ vựng kỹ thuật nghề, nghiên cứu hình họa các dụng cụ và đồ nghề, cũng như cách sử dụng chúng, Henri đã cùng một họa sỹ người Việt đi đến các xưởng, cửa hàng ở Hà Nội. Ở đó, ông đặt ra nhiều câu hỏi về cách làm một công cụ hay đồ nghề, kích thước, một cái tên đặc biệt, và những người thợ đã giải thích, mô tả cặn kẽ về chúng cho ông. Với một bản giấy, họa sỹ đã tái hiện vật liệu, công cụ, thao tác kỹ thuật, một công đoạn sản xuất. Không chỉ vậy, Henri còn ghi chép về các công cụ, nguyên vật liệu, kỹ thuật sản xuất; quan sát và đánh giá mức độ phát triển của các nghề thủ công của Hà Nội. 

Tác giả mô tả tương đối đầy đủ về các nghề thủ công của Hà Nội đầu thế kỷ XX, trong đó, không dưới 38 bức vẽ liên quan đến các công cụ và thao tác của quy trình làm giấy dó. Điều này dễ hiểu bởi như các bức tranh dân gian khác, tập bản vẽ Kỹ thuật của người An Nam của ông cũng được in trên giấy dó. Kỹ thuật làm giấy dó được tái hiện qua hình ảnh và ghi chép một cách tỉ mỉ từ các xưởng làm giấy dó tại làng Yên Thái (làng Bưởi), nơi nổi tiếng với nghề làm giấy dó từ 7 thế kỷ nay. Theo mô tả của Henri Oger, loại giấy dó truyền thống xốp nhẹ và bền dai, được sản xuất từ vỏ cây dó, một loại cây thụy hương, thường được kết hợp với vỏ cây dướng. Sản xuất giấy dó gồm nhiều công đoạn, như: ngâm dó, nấu dó, giặt dó, bóc vỏ dó và phân loại, giã dó và hòa bột giấy, seo giấy, ép, sấy khô…

Các ngành nghề khác cũng được thể hiện cụ thể trong tác phẩm của Henri như nghề khắc gỗ, tập trung ở phố Hàng Quạt, nghề dệt tơ lụa và bán các sản phẩm tơ lụa ở Hàng Đào, nghề sản xuất áo bông ở phố Hàng Bông, làm đèn lồng giấy ở Hàng Mã… Thật ngạc nhiên, hiện nay, các công đoạn sản xuất sản phẩm thủ công truyền thống ấy vẫn không mấy thay đổi, chỉ có cải tiến nhỏ về kỹ thuật, chứng tỏ kỹ thuật ngành nghề thủ công thời đó đã đạt đến sự khéo léo, tiến bộ.

Dù tồn tại những nguồn tư liệu tranh ảnh khác, nhưng điểm độc đáo trong Kỹ thuật của người An Nam là việc thu thập dữ liệu rất toàn diện về một nền văn hóa vật chất vốn rất phong phú. Bởi thế công trình nghiên cứu của Henri Oger được coi là một kho tàng thông tin về kỹ thuật sản xuất, sự đa dạng của các ngành thủ công nghiệp của Hà Nội đầu thế kỷ XX.

Qua 100 năm, các nghề truyền thống của Hà Nội đã có những biến đổi mạnh mẽ. Khi khoa học kỹ thuật phát triển, chỉ một số nghề đáp ứng được nhu cầu đời sống hiện tại, như nghề dệt vải, thêu, khắc gỗ, khảm trai... còn tồn tại và phát triển. Phần lớn các nghề thủ công khác đã bị thu hẹp sản xuất. Cũng có nghề đã biến mất hoàn toàn như nghề nhuộm vải, làm bông, nghề in khắc… Sự thay đổi của cơ cấu các ngành nghề kéo theo sự thay đổi diện mạo của phố cổ Hà Nội. Các cửa hàng đã đổi thay nhiều, sạp hàng bán đồ thủ công đã nhường chỗ cho cửa hàng quần áo thời trang hay cửa hàng bán đồ lưu niệm cho khách du lịch… Những phố nghề thủ công nổi tiếng trước kia giờ chỉ còn ghi dấu một thời vang bóng trong tên gọi của chúng. Bởi vậy, Kỹ thuật của người An Nam, công trình cung cấp những dữ liệu về làng nghề, phố nghề Hà Nội, không chỉ có ý nghĩa lịch sử mà còn có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong giai đoạn hiện nay, khi vấn đề khôi phục đang được đặt ra cấp thiết nhằm giữ nét đặc sắc riêng của 36 phố phườâng Hà Nội.

Lê Thủy