Những bức tranh như người bạn

      Ngay từ nhỏ, cậu bé Nguyễn Quốc Thái đã mê mầu sắc. Quê gốc Tiên Lãng, sinh ở Thái Bình, cậu con cầu tự Chùa Keo đã cùng gia đình phiêu bạt khi chiến tranh chống Pháp lan đến. Rời Phú Khê, ra Quán Trữ ở nhờ, Thái phụ giúp mẹ bán bún riêu, bán nước mía và đi học, nhưng trong lòng luôn khao khát được vẽ. Vở học của cậu chen lẫn gà, chim, cây, nhà, chân dung bạn học, chân dung bố mẹ. Vẽ bằng bút chì xanh đỏ.
      Học xong cấp 2 trường Trí Tri, Quốc Thái xin học vẽ truyền thần tại nhà cụ Công Ánh trước cửa Vườn hoa Đưa Người, người vẽ truyền thần giỏi nhất Hải Phòng thời đó. 
      Biết vẽ rồi, Thái về Kiến An, ở nhờ người quen, hành nghề kiếm sống. Sáu tháng như vậy, Thái bỏ truyền thần. Anh đã chán việc sao chép lại sự thật.
      Thái chuyển sang làm cho Ty Văn hóa Kiến An, theo người ta cắt khẩu hiệu, rồi vẽ tranh cổ động, hoan hô anh Gagarin (Liên Xô) bay vào vũ trụ... và được đăng ký hộ khẩu Kiến An. Một hôm sau khi xem một phim trinh thám Liên Xô, Thái nảy ra ý nghĩ xin vào Sở Công an Hải Phòng. Ba ngày sau khi nộp đơn, Thái được gọi thử nghề: vẽ một ngã tư đèn xanh đèn đỏ, đèn đỏ người dừng, đèn xanh người đi. Thời hạn 7 ngày, 3 ngày Thái đã “nộp quyển” và trúng tuyển. 
      Tại sở Công an, anh được biên chế ở phòng cảnh sát giao thông, chuyên vẽ tranh an toàn giao thông, rồi chuyển về bảo tàng, trình bày bảo tàng, trang trí các hội nghị, đại hội, kẻ vẽ khẩu hiệu. Cọ, giặt panô, mua sơn, nghĩ đề tài, thể hiện đề tài.
      Con đường đến với hội họa của chàng thanh niên “nhà quê, từ bùn đất mà lên” Quốc Thái đầy gian nan thử thách. “Vô sư, tự ngộ” trong khi những sách về hội họa ngày ấy gần như vắng mặt trong các hiệu sách. Thì gặp gỡ các họa sỹ đàn anh trao đổi học tập và mượn số sách ít ỏi của họ về đọc. Sang sở Văn hóa học kẻ chữ. Và ký họa. Ký họa không ngừng. Ăn xôi sáng vỉa hè, thấy trong mảnh giấy báo gói xôi có bức ký họa (của Văn Đa), anh mang về cơ quan, vuốt thẳng, phơi, nghiên cứu từng nét vẽ.
      Cứ như vậy, hơn mười năm qua đi. Anh đã sáng tác được một số tác phẩm được dư luận chú ý. Nhưng anh biết rằng cái đích còn xa lắc xa lơ.
      Năm 1976, anh nộp đơn xin học đại học hội họa (hệ tại chức) tại Hà Nội. 40 điểm được vào trường. Thái 54 điểm. Mong muốn được học, trang bị cho mình những kiến thức cơ bản, khát vọng từ khi cầm cọ thôi thúc anh học tập. 5 năm học, Thái luôn đứng đầu lớp, và ngay sau khi tốt nghiệp anh được kết nạp vào Hội Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam.

*

      Sự thật thì công việc của Quốc Thái không trơn tru, trôi chảy. Đam mê nghệ thuật là một gánh nặng, mỗi thành công đều có cái giá của nó. “Có đam mê nào giá rẻ không em? Lời tâm huyết chiết ra từ máu đỏ”. Nguyễn Duy đã viết như vậy. Khoan nói tới những tâm huyết chiết ra từ máu đỏ của anh trong mỗi bức tranh, tôi muốn nói mỗi thành công của anh đều gây cho anh nhiều phiền toái. Thời ấy thật khó khăn. Cuộc sống tem phiếu trong chiến tranh thời bao cấp mới ngặt nghèo làm sao. Tất cả vật lộn trong cuộc mưu sinh. Đảm bảo dinh dưỡng tối thiểu là mục tiêu không phải ai cũng đạt được. Bát phở được coi như một liều thuốc bổ. Khó khăn đến mức khi được phân phối 2 mét vải pôpơlin, anh đã phải bán lấy tiền mua vải vẽ. Thái nai lưng ra vẽ. Tranh cổ động là nguồn sống chính của anh và vợ con. Rất nhiều tranh cổ động của anh được in, được giải. Có một bức tranh cổ động của anh được yêu cầu nhân ra tới 60 bản. Hai tuyển tập tranh cổ động Việt Nam, Quốc Thái có đến 7, 8 bức trong mỗi cuốn. Trong cuộc thi vẽ tem, Quốc Thái được giải cùng với Huy Toàn, Thế Vỵ.
      Những thành công bước đầu đó có nghĩa là anh có cuộc sống dù khó khăn nhưng vẫn khác với đại đa số đồng nghiệp. Anh bị coi như một tế bào lạ. Vừa có danh vừa có tiền, anh chịu một cái “án treo” trước dư luận. Người ta nói về cái tật anh không hòa đồng, ở cơ quan nhưng rất ít giao tiếp với anh em... Thái chỉ muốn được vẽ và không thể thanh minh rằng những thời gian rỗi trong cơ quan, ngồi gẫu chuyện bên ấm trà là lãng phí cuộc đời mình, rằng lúc ấy anh luôn nghe thấy tiếng của đường phố, của nhà máy, các công viên và cả ở những đồng ruộng ngoại thành gọi anh ra sáng tác, ra ký họa. Trong một buổi trốn cơ quan đi ký họa ở công viên, anh gặp một tốp nữ tự vệ đang tập quân sự. Có một cô gái mảnh mai xinh đẹp da trắng má hồng. Anh đã ký họa cô. Cô tự vệ xách súng gỗ đến đứng sau anh, ngó bức ký họa và nhận ra mình. Hôm sau, kịch bản được lặp lại.
      Thế rồi khi chiến tranh leo thang ra đến Hải Phòng, cơ quan anh sơ tán về chợ Cột Đèn, anh thấy cô sáng sáng cầm dấng đi mua chè tươi. Thì ra cơ quan cô cũng sơ tán về gần đó. Anh gặp cô ngỏ ý muốn cô làm mẫu vẽ. Cô nhận lời. Bức tranh Nữ tự vệ được ra đời như vậy.
      Nhìn bức tranh, họa sỹ Thọ Vân, phụ trách hội họa Hải Phòng kêu lên:
      - Quá đẹp! Tao sẽ cho đóng khung cho mày trưng bày ở triển lãm thành phố!
      Còn gì vui hơn. Gỗ khung ngày ấy quý gần ngang với ngà voi! Vui hơn nữa khi hai người cùng đến triển lãm xem tranh giữa đông đảo khán giả mà không ai biết họ là tác giả và người mẫu. Tình yêu bắt đầu từ đấy. Đám cưới được tổ chức sau đó không lâu. Cô tự vệ Nguyễn Thị Kim trở thành chị Quốc Thái bây giờ.

*

      Họa sỹ Quốc Thái đã ngoài 60 tuổi. Người công an suốt đời chỉ cầm bút vẽ ấy đã về hưu. “Như mọi họa sỹ thuộc thế hệ trong kháng chiến chống Mỹ, trung thành với bút pháp tả thực, bút pháp mà ông học được trong trường mỹ thuật, bút pháp để ghi nhận thực tế như nó có. Ông vẽ phong cảnh, chân dung, tĩnh vật một cách chân tình, điềm đạm, bức tranh thường bình lặng tới mức, như là không phải sinh ra trong khói lửa đạn bom” (Phan Cẩm Thượng). Xưởng vẽ chật hẹp của anh đặt trên gác 2 một ngôi nhà nhỏ trong một ngách phố Văn Cao. Tranh quây quanh bốn bức tường. Tranh chất trên gác lửng. Phác thảo, ký họa. Sơn nước (acrylics). Sơn dầu. Đó là những bữa tiệc của mầu sắc. 
      Quốc Thái đã có nhiều giải thưởng mà có lẽ đáng chú ý nhất là giải thưởng trong cuộc thi vẽ bìa cho họa báo Ba Lan (năm 1973), một trong số ít đất nước luôn có những trào lưu tiên tiến nhất về hội họa trên thế giới.
Anh đã có hai triển lãm cá nhân tại Hà Nội. Xem triển lãm 1994 của Quốc Thái, họa sỹ Lưu Công Nhân ghi trong sổ cảm tưởng: “Tranh vẽ nhiều xúc cảm. Xin chúc mừng thành công của triển lãm Quốc Thái. Nghệ thuật bao giờ cũng là gian khổ. Xem triển lãm của Quốc Thái, tôi thành thật nói là rất cảm động vì anh đã đạt được những thành công đẹp”.
      Nhận xét về triển lãm tháng 5.2007, nhà thơ Hoàng Hưng viết: “Màu sắc khí thế rất sôi nổi, rất đáng trân trọng”. Họa sỹ Đỗ Phấn nhận xét: “Rất giầu sáng tạo ở tuổi ngoài 60, các tranh Chèo, Tam Bạc của anh đã có một cách nhìn mới, khỏe khoắn hồn nhiên hơn trước nhiều. Đó là những chuyển biến rất đáng trân trọng đối với một họa sỹ đã có gần 40 năm cầm bút”.
      Quốc Thái biết mình còn phải cố gắng rất nhiều. Nghệ thuật đòi hỏi luôn luôn làm mới mình, vượt qua những giới hạn của chính mình. Trong một lần mang tranh đến một cuộc triển lãm chung, anh nói: tôi đã đóng góp vào đây một sự nhàm chán. 
      “Bây giờ mới là lúc tôi vẽ.” Anh nói vậy với cả hai ý nghĩa: dành toàn bộ thời gian cho hội họa và tiếp tục đổi mới mình trong hội họa. Anh luyện mầu. Luyện dao. Luyện những nhát cọ. Luyện đôi mắt nhìn. Anh luôn nghĩ: cùng một sự vật sao trẻ con lại có cái nhìn khác người lớn chúng ta? Không được khô cứng trong tranh. Nghệ thuật thị giác là làm no mắt về đường nét, mầu sắc, bố cục. Phải vẽ như đùa vui, tung tẩy, điều mà anh đạt được trong những bức tranh nhỏ, - nhiều người còn nói đó là những bức ngang tầm - nhưng chưa thực hiện được trong những bức tranh khổ lớn. 
      Giờ đây anh đã có những bạn đồng nghiệp ngay trong gia đình: con trai anh, họa sỹ Nguyễn Quốc Thắng và cô con dâu Ngô Thị Bình Nhi đang học cao học tại trường đại học Mỹ Thuật Hà Nội. Cả hai là những nhà phê bình của riêng anh, những nhà phê bình luôn thẳng thắn góp ý với anh về những gì anh được và chưa được.
Nghệ thuật bao giờ cũng là một cuộc phiêu lưu. Quốc Thái vẫn đang độc hành trên con đường sáng tạo. Anh vẫn đang tìm tòi đổi mới. Nhưng có một điều ai cũng nhận thấy: cái tình của anh trong những bức tranh. Điều ấy thật khó diễn đạt. Đứng trước nhiều bức tranh Quốc Thái ta thường vấn vương đến những gì ngoài chúng. Ta sẽ tìm thấy tuổi thơ đã mất trong bức Đi câu. Và đứng trước bức Sau cơn mưa, trời, nhà, cây như còn láng một lớp nước mưa trong suốt, ta cảm thấy hơi nước mát lạnh đang tỏa quanh ta, tâm hồn ta đang được mưa thanh lọc...

Bùi Ngọc Tấn