CHUYỆN XƯA CHUYỆN NAY: Cây ngọc lan, cây hoàng lan

      Xung quanh là vườn cây nhấp nhô, tôi thong thả đếm gốc cây. Trong vườn có hai cây lan, cây ngọc lan và cây hoàng lan. Cây ngọc lan xanh nõn từng cánh hoa trắng dài tỏa hương thơm bát ngát trong đêm khuya. Cây ngọc lan đứng sừng sững đây rồi nhưng chỉ thấy những cành cong queo, cành trụi, không một chiếc lá. Tôi đi quanh cái cây khô. Thế là trong vườn một cây ngọc lan đã bị xóa đi. Còn một cây hoàng lan. Phải rồi, bên bờ rào một cây hoàng lan cao lênh đênh, lơ thơ mấy chiếc lá lác đác rơi. 
      Năm này, khi những cơn mưa rào vừa tạnh, mùa thu đã tới thì cây hoàng lan ra hoa. Hoa hoàng lan cánh cong vàng hây, hoa thơm như hoa nhài nở đêm. Không biết những cây hoàng lan ở xứ sở nào như những cây trong thành phố này xưa kia người Pháp đưa tới, cây phượng, cây xà cừ, cả cây hoa giấy, cây hoàng lan từ đại dương đến đây lâu lắm, hoa hoàng lan đã thành hoa cúng. Ở trại hàng hoa dưới Ngọc Hà, người bán hoa cho các nhà cúng hàng ngày, mỗi khi quảy thúng hoa đi qua lên kẻ chợ qua phố lại cài cái mảnh lá chuối tươi buộc lạt trong để mấy bông hồng ta, nhánh hoa sói trắng như hạt gạo nếp và ba bông hoa hoàng lan vàng hây. Gói hoa cúng cô hàng hoa cứ gài tự nhiên vào cái cọc tre bên cánh cổng trước cửa, rồi chốc nữa bà chủ nhà ra cầm gói hoa vào thắp hương trên cây hương trước sân từ sáng sớm trong khi cô hàng hoa lại tong tả xách thúng hoa lên chợ Đồng Xuân.

*   *
*

      Tôi đặt tên cho chim bách thanh là con bách ly. Con chim bách ly nhỏ bé, đen tuyền, cánh đen biếc. Tiếng nó lảnh lót li ti như vướng vào cánh cửa sổ. Bách ly, bách thanh mỗi khi chợp sáng lại hót đối đáp nhau không biết đâu là hết chuyện.
      Ngước mắt lên bên kia hào, cây hoàng lan cao lênh khênh không có một cành mà tôi đã tưởng tượng ra. Cây hoàng lan đã chết khô từ mấy năm nay.
      Hai cây cổ thụ đã chết, dưới gốc mối đùn thành một gò đất, như hai cái mả mới. Bỗng nhiên, tôi rợn người lên, từ ngọn hai cây khô rào rào xuống từng dòng lông lá, những con chuột to, một dòng chuột từ ngọn cây hoàng lan, cây ngọc lan, những cây khô như hai cái thang đổ xuống, hai dòng chuột đen nhánh như dòng nước cống đổ vào lỗ hổng chân tường bên kia.
Thì ra những đàn chuột ẩn nấp ở trọ trên các gác cao, bây giờ trời sáng chúng men ra góc tường tìm hai cái cây khô, đàn chuột tuồn xuống bãi cỏ chui vào các cống ngầm quanh nhà tìm vào kiếm ăn, đến tối lại leo thang lên gác.
      Cây ngọc lan, cây hoàng lan chết đã thành cái cầu cho những đàn chuột đi về.
      Trời đã sáng hẳn. Ngoài đường, xe cộ của những người đi làm náo động trên phố.
      Trong vườn, dưới bãi cỏ, chỗ hai cây khô lại im ắng như không. Những đàn chuột ở trong nhà xuống đi kiếm ăn chắc đến tối đất mới trở về.

Tô Hoài