Những thước phim kết nối văn hóa
Với Việt Nam - quốc gia đã bước qua những cuộc chiến tranh khốc liệt để phát triển và hội nhập, điện ảnh không chỉ là tấm gương phản chiếu lịch sử mà còn là cầu nối văn hóa đặc biệt, kiến tạo đối thoại và xây dựng quan hệ hữu nghị với các quốc gia khác trên thế giới, trong đó có nước Mỹ.
“Thông điệp mềm” trong ngoại giao nhân dân
Mặc dù năm 1995 quan hệ ngoại giao Việt Nam - Mỹ mới chính thức được thiết lập, nhưng mối quan hệ điện ảnh giữa hai quốc gia đã bắt đầu từ vài năm trước đó. Tại hội thảo Di sản điện ảnh trên hành trình hợp tác văn hóa Việt Nam - Mỹ sáng 8/8, TS. Nguyễn Văn Tình, nguyên Cục trưởng Cục Hợp tác quốc tế, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhớ lại dấu mốc lịch sử quan trọng: sau Đổi mới, điện ảnh Việt Nam đón giáo sư O’Harrow từ Đại học Hawaii sang xem và chọn phim Việt Nam để chiếu tại Mỹ, ông đã chọn bộ phim Bao giờ cho đến tháng Mười của NSND, đạo diễn Đặng Nhật Minh; đây có thể coi là sự ra mắt chính thức của một bộ phim truyện Việt Nam tại Mỹ, mở ra cánh cửa để nhiều tác phẩm khác được giới thiệu rộng rãi tại các trường đại học và thành phố của Mỹ.
“Tôi vẫn nhớ như in ngày 3/2/1994, tức 23 tháng Chạp năm Quý Dậu 1993 - ngày ông Công, ông Táo, tôi tháp tùng NSND, đạo diễn Nguyễn Hồng Sến mang bộ phim Cánh đồng hoang để trình chiếu tại Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại New York theo lời mời của phía Mỹ. Máy bay đang bay trong đêm tối, đột nhiên phi công xuất hiện trước khoang hành khách và thông báo: Tổng thống Bill Clinton vừa ký sắc lệnh dỡ bỏ cấm vận thương mại với Việt Nam; hành khách vỗ tay rào rào, anh Hồng Sến ôm lấy tôi cười sung sướng", TS. Nguyễn Văn Tình kể.
Sau đó, nhiều phim truyện và phim tài liệu kinh điển của Việt Nam được chọn giới thiệu tại Mỹ, như Thị xã trong tầm tay, Cô gái trên sông, Em bé Hà Nội, Luỹ thép Vĩnh Linh... Đáng chú ý, các tác phẩm này đều nhận được sự đánh giá cao từ các nhà làm phim, nhà phê bình, báo giới và công chúng Mỹ.
Theo ThS. Hoàng Dạ Vũ, giảng viên Viện Sân khấu - Điện ảnh, các nhà làm phim Việt Nam không đơn thuần tái hiện hiện thực chiến tranh mà còn gửi gắm khát vọng hòa bình và mong muốn hòa giải với các dân tộc từng ở bên kia chiến tuyến. Những bộ phim như Đừng đốt, Ký ức Điện Biên, gần đây là Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối không chỉ có giá trị nghệ thuật mà còn là thông điệp trong công cuộc ngoại giao nhân dân giữa Việt Nam và các quốc gia từng tham chiến.
Nhiều lần được các trường đại học Mỹ mời chiếu phim và giao lưu, NSND Đặng Nhật Minh kể: “Một lần tôi đưa phim Đừng đốt chiếu tại trường đại học của Mỹ, giao lưu với khán giả sau buổi chiếu, một thanh niên da màu đứng lên nói từng có người anh chết trong chiến tranh Việt Nam nên vốn rất ghét người Việt Nam, nhưng xem phim xong, anh ta không nghĩ thế nữa… Tôi cho đó là phần thưởng lớn với người làm phim, khi tác phẩm của mình thay đổi thái độ giữa con người với con người, hàn gắn ký ức và hướng tới tương lai…”.
Hội nhập và hợp tác - kiến tạo di sản chung
Khi quan hệ ngoại giao Việt Nam - Mỹ không ngừng được củng cố, điện ảnh trở thành phương tiện đặc biệt để đối thoại lịch sử, kết nối văn hóa. Từ năm 2010 đến nay, mối quan hệ điện ảnh giữa hai nước đã bước sang giai đoạn mới, với nhiều dự án hợp tác, đồng sản xuất, đào tạo, phát hành và phục dựng phim ở quy mô bài bản hơn.
TS. Hà Thanh Vân, Trung tâm Xúc tiến văn hóa nghệ thuật Việt Nam - COPAC nhận định, các tác phẩm điện ảnh đã trở thành cầu nối của sự hợp tác và thấu hiểu. Ví dụ, The Third Wife (Người vợ ba - 2018, đạo diễn Nguyễn Phương Anh), tuy được sản xuất tại Việt Nam, nhưng lại có sự hỗ trợ từ các quỹ điện ảnh quốc tế trong đó có Mỹ và được trình chiếu tại Tribeca Film Festival. Các chương trình hỗ trợ đào tạo như American Film Showcase đã góp phần nuôi dưỡng thế hệ đạo diễn trẻ tài năng của Việt Nam. Đặc biệt, việc hợp tác phục dựng, số hóa di sản phim, gồm cả phim của phía Mỹ quay tại Việt Nam, đã mở ra không gian “di sản chung”, nơi ký ức được lưu trữ, chia sẻ và diễn giải lại với tinh thần đối thoại.
Theo TS. Nguyễn Văn Tình, phim Người Mỹ trầm lặng (2002) của đạo diễn Phillip Noyce đánh dấu bước tiến quan trọng trong mối quan hệ hợp tác điện ảnh hai nước; tuy nhiên, gây tiếng vang và có tác động mạnh mẽ có lẽ là Kong: đảo Đầu lâu, với bối cảnh chính được quay tại nhiều tỉnh, thành phố; gần đây, bộ phim Đường đến tình yêu của một du khách của Netflix (2023) đã giới thiệu những hình ảnh phong cảnh tươi đẹp từ Nam ra Bắc…
Sống ở Việt Nam 20 năm qua, từng tham gia nhiều vai trò như sản xuất phim (Em chưa 18, Truy sát), biên kịch (Tấm Cám - Chuyện chưa kể), phó đạo diễn (Để Mai tính), dựng phim (Tèo Em)... đạo diễn người Mỹ Aaron Toronto đánh giá cao thị trường điện ảnh Việt Nam. “Điện ảnh Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ; thế giới đang chú ý đến điện ảnh Việt Nam, cả về thương mại và nghệ thuật. Có những phim Việt Nam sản xuất với kinh phí thấp so với thế giới, nhưng lại có doanh thu cao. Bên cạnh đó, nhiều phim Việt Nam được chiếu và đoạt giải tại các liên hoan phim quốc tế… Bởi vậy, tương lai của hợp tác điện ảnh giữa Việt Nam và các quốc gia, trong đó có Mỹ, đang có nhiều hứa hẹn".
TS. Ngô Phương Lan, Chủ tịch Hiệp hội Xúc tiến phát triển điện ảnh Việt Nam, chia sẻ: tháng 3/2025, Hiệp hội tổ chức đoàn sang Mỹ gặp gỡ, làm việc với các hãng phim lớn của Hollywood. Các công ty Hollywood bày tỏ rất quan tâm đến thị trường Việt Nam, dù còn có lo ngại về thủ tục hành chính khó khăn. Bởi vậy, cần có chính sách ưu đãi cho các đoàn làm phim đến Việt Nam, đồng thời tăng cường giới thiệu, quảng bá, và bảo vệ bản quyền tốt hơn...
Đồng tình với ý kiến trên, nhà sản xuất Mai Thu Huyền mong muốn có cơ chế thông thoáng hơn, tạo điều kiện cho hợp tác quốc tế, đặc biệt với Mỹ. Qua đó, nhà làm phim Việt Nam có cơ hội học hỏi kinh nghiệm làm phim quốc tế, giúp phim Việt Nam có cơ hội công chiếu toàn cầu và tham gia các liên hoan phim lớn, khẳng định vị thế của điện ảnh Việt Nam trên trường quốc tế.
