Theo nhà phê bình Vũ Quần Phương, thơ Nguyễn Đình Thi với đặc trưng là bài thơ ít câu, câu thơ ít chữ nhưng lại nhiều vang động và ấn tượng. Cảnh trong thơ Nguyễn Đình Thi là cảnh gợi cảm xúc, ít nét lại kiệm màu nhưng gợi mở tưởng tượng như thủ pháp tranh thủy mặc.
Nhiều khi hình ảnh như những biểu tượng, bởi sức hàm chứa nhân văn và triết học nhưng sức gợi của nó bao giờ cũng thuộc về giác quan. Nhiều bài thơ Nguyễn Đình Thi không liền nhau về mạch câu, mạch truyện nhưng lại liên kết nhau nhờ một không gian tâm trạng.
Không gian tâm trạng trong thơ Nguyễn Đình Thi đến từ mạch cảm thức với quê hương, đất nước. Cảm hứng về đất nước được thể hiện trong nhiều bài thơ, chủ đạo và nổi bật nhất là Đất nước, được cấu tứ bằng mạch chảy của cảm xúc, tình yêu vô bờ với Tổ quốc, dân tộc.
PGS.TS Đoàn Đức Phương, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, nhận định, Đất nước là bài thơ tiêu biểu cho phong cách thơ Nguyễn Đình Thi, một tác phẩm hay của thơ ca kháng chiến. Bài thơ được sáng tác trong 8 năm (1948 - 1955), gần như theo suốt chiều dài cuộc kháng chiến chống Pháp, từ những ngày đầu đầy khó khăn, gian khổ đến ngày thắng lợi huy hoàng.
Những câu thơ gây ấn tượng sâu sắc bởi chất trữ tình hài hòa với chất chính luận, bởi hình thức câu linh hoạt, nhịp phóng khoáng, hình ảnh đẹp đẽ, chọn lọc, ngôn ngữ cô đọng mà gợi cảm…
“Qua những câu như Ôm đất nước những người áo vải/ Đã đứng lên thành những anh hùng… bài thơ đã tạo dựng một tượng đài hùng vĩ về Tổ quốc Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp trường kỳ, gian khổ nhưng anh dũng và tất thắng. Hơn nữa, bài thơ còn khẳng định một tư tưởng quan trọng của thời đại mới được mở ra từ Cách mạng Tháng Tám, đó là tư tưởng đất nước của Nhân dân - Nhân dân là người làm chủ đất nước, nhân dân cũng là người quyết định vận mệnh của đất nước”, PGS.TS Đoàn Đức Phương phân tích.
GS. Phong Lê chỉ ra điểm nổi bật trong thơ Nguyễn Đình Thi là tình yêu đất nước nhưng gắn bó chặt chẽ tình cảm với con người. Như ông từng khẳng định: Anh yêu em như yêu đất nước/ Vất vả đau thương tươi thắm vô ngần (bài Đất nước). Khi viết về đất nước, nhà thơ Nguyễn Đình Thi không chỉ giàu cảm xúc mà còn đưa tới cái nhìn mang tính khái quát, triết lý cao với bút pháp anh hùng ca.
Việt Nam trong thơ Nguyễn Đình Thi là một đất nước với thiên nhiên thơ mộng, hùng vĩ, là đất nước với một Hà Nội hào hoa, một Việt Bắc hùng tráng, một Trường Sơn ào ào như vũ bão, một miền sông nước Cửu Long mênh mông, bát ngát. Việt Nam đất nước ta ơi/ Mênh mông biển lúa đâu trời đẹp hơn/ Cánh cò bay lả rập rờn/ Mây mờ che đỉnh Trường Sơn sớm chiều…/ Việt Nam đất nắng chan hòa/ Hoa thơm quả ngọt bốn mùa trời xanh. (Việt Nam quê hương ta, trích trường ca Bài thơ Hắc Hải, 1958).
Thơ của Nguyễn Đình Thi hướng cảm xúc chúng ta đến với những cung bậc tình cảm khác nhau, với hình ảnh đất nước trải qua các giai đoạn thăng trầm, bi ai, hùng tráng… Trong nguồn mạch về tình yêu nước, ông còn phát huy, truyền tải vốn văn hóa truyền thống vào các trang thơ.
Bản thân Nguyễn Đình Thi từng khẳng định: “Không có vấn đề thơ tự do, thơ có vần và thơ không có vần, mà chỉ có thơ thực và thơ giả, thơ hay và thơ không hay, thơ và không thơ. Điều quan trọng là thơ phải nói lên được những tình cảm, tư tưởng mới của thời đại, diễn tả được đúng tâm hồn con người mới ngày nay”.
Và qua những vần thơ, Nguyễn Đình Thi đã thể hiện tình yêu quê hương, đất nước bằng sự cảm nhận, bằng hiểu biết, vốn sống, bằng linh giác nhạy cảm theo cách riêng.
Nói như nhà phê bình Vũ Quỳnh Phương, xúc cảm đất nước đã giúp Nguyễn Đình Thi viết nên những câu thơ nặng tình xứ sở, chắp cánh cho nền văn nghệ cách mạng Việt Nam, góp phần làm tròn sứ mệnh của thi ca với Tổ quốc, dân tộc…
