Na Uy: Hình mẫu cho một tương lai không phát thải

Tầm nhìn dài hạn, đồng bộ

Ngay từ đầu thập niên 1990, Na Uy đã bắt đầu triển khai các gói ưu đãi để thúc đẩy thị trường xe không phát thải, bao gồm cả xe điện chạy pin hay còn là xe thuần điện (BEV) và xe sử dụng hydro. Bước ngoặt lớn đến vào năm 2017, khi Quốc hội Na Uy đặt ra mục tiêu đầy tham vọng: đến năm 2025, tất cả ô tô cá nhân mới bán ra phải là xe không phát thải.

Đến cuối năm 2024, thành quả đã rõ ràng: 88,9% xe con mới bán ra là xe điện, trong khi số lượng xe BEV đăng ký chiếm hơn 27% tổng số xe trên đường.

Hệ thống thuế “ai ô nhiễm người ấy chịu”

Trung tâm của chiến lược là hệ thống thuế ô tô dựa trên nguyên tắc “ai gây ô nhiễm người ấy chịu trách nhiệm”. Theo đó, xe phát thải cao phải chịu thuế cao hơn rất nhiều so với xe không phát thải. Mức thuế được tính toán dựa trên trọng lượng, lượng khí CO₂ và NOx phát thải, và có tính lũy tiến, khiến các loại xe SUV cỡ lớn chạy xăng trở nên rất đắt đỏ.

Ngược lại, trong nhiều thập kỷ, EV đã được miễn thuế mua xe và thuế VAT 25% - hai loại thuế rất cao ở Na Uy, giúp chi phí sở hữu xe điện cạnh tranh rõ rệt. Tuy nhiên, bắt đầu từ năm 2023, xe điện cũng phải chịu một khoản thuế nhỏ dựa trên trọng lượng của xe khi loại xe này đã trở nên phổ biến.

Điều đặc biệt là khoản thu từ thuế các loại xe phát thải cao được tái đầu tư để tài trợ cho ưu đãi EV, một cơ chế tuần hoàn mà không gây thất thu ngân sách.

Tổ hợp ưu đãi đa tầng: Từ bãi đỗ xe tới làn riêng

Bên cạnh việc điều chỉnh hệ thống thuế để khuyến khích người dân chuyển sang xe không phát thải, Na Uy còn áp dụng một danh mục ưu đãi phi tài chính rộng lớn, góp phần tạo nên cú hích quyết định cho sự bùng nổ của thị trường xe điện. Một trong những biện pháp hiệu quả nhất là chính sách miễn hoặc giảm mạnh phí sử dụng hạ tầng giao thông. Kể từ năm 2023, xe điện chỉ phải trả tối đa 70% mức phí của xe chạy nhiên liệu hóa thạch khi lưu thông qua các trạm thu phí, trong khi trên các tuyến phà, mức phí tối đa còn thấp hơn, chỉ 50%.

Ngoài ra, từ năm 2005, xe điện tại Na Uy được phép sử dụng làn đường dành riêng cho xe buýt, vốn là đặc quyền giúp tiết kiệm thời gian trong điều kiện giao thông đô thị đông đúc. Tuy nhiên, để bảo đảm hiệu quả luồng xe công cộng, từ năm 2016, quy định này được điều chỉnh giới hạn, chỉ áp dụng cho xe điện có chở hành khách. Các ưu đãi khác như miễn thuế đường bộ, giảm thuế đối với xe công ty, và đặc biệt là miễn thuế VAT cho các hợp đồng cho thuê xe điện cũng liên tục được điều chỉnh theo từng giai đoạn phát triển của thị trường. Một số địa phương từng áp dụng miễn phí đỗ xe tại trung tâm thành phố (trước năm 2017) và miễn phí sạc điện tại các điểm công cộng trong giai đoạn đầu, các chính sách được xem như biện pháp kích cầu có thời hạn.

Điểm mạnh trong cách tiếp cận của Na Uy là không coi ưu đãi là vĩnh viễn. Thay vào đó, các chính sách luôn được thiết kế theo lộ trình rõ ràng: hỗ trợ khi thị trường mới hình thành, sau đó rút dần để chuyển sang vận hành theo cơ chế thị trường.

Đầu tư vào mạng lưới sạc: đồng bộ hóa cơ sở hạ tầng

Nếu không có cơ sở hạ tầng phù hợp, người tiêu dùng sẽ e dè dù được ưu đãi lớn. Nhận thức rõ điều này, Na Uy đã đầu tư mạnh vào mạng lưới sạc công cộng. Từ năm 2017 đến 2021, luật pháp được sửa đổi để người dân sống tại chung cư có “quyền sạc”.

Tính đến cuối năm 2024, Na Uy đã có hơn 10.000 trạm sạc nhanh, đủ khả năng sạc đồng thời cho hơn 9.000 xe, và được phủ kín các trục giao thông chính của quốc gia. Còn về các trạm sạc nói chung, theo Norwegian EV Association, đến năm 2024, cả nước có hơn 20.000 điểm sạc công cộng, đạt mật độ trung bình 1 điểm sạc cho mỗi 7 xe điện.

Mở rộng lộ trình không phát thải sang mọi phân khúc giao thông

Thành công của Na Uy trong lĩnh vực xe điện không chỉ giới hạn ở thị trường xe cá nhân, mà từng bước mở rộng chiến lược chuyển đổi xanh sang toàn bộ hệ thống giao thông công cộng và vận tải hàng hóa. Từ năm 2022, các phương tiện tham gia vào các gói thầu công đã bắt buộc phải là xe không phát thải. Không dừng lại ở đó, từ năm 2025, toàn bộ xe buýt đô thị tại các thành phố cũng sẽ phải đạt tiêu chuẩn không phát thải, tạo nên cú hích lớn cho ngành vận tải hành khách. Đặc biệt, năm 2023, Quốc hội Na Uy tiếp tục đặt ra mục tiêu mới: đến năm 2030, tất cả các loại xe tải hạng nặng mới lưu hành trên thị trường phải là xe không phát thải hoặc sử dụng khí sinh học.

Điều khiến mô hình của Na Uy trở nên đặc biệt là sự đồng thuận chính trị xuyên suốt nhiều năm. Dù là chính phủ trung hữu hay trung tả, tất cả đều duy trì và thậm chí mở rộng các cam kết xanh. Sự ổn định chính sách giúp củng cố lòng tin của cả người dân lẫn doanh nghiệp, từ đó tạo ra một “vòng tròn tích cực”: chính sách ổn định thúc đẩy đổi mới công nghệ, đổi mới lại củng cố sự ủng hộ chính trị.

Trong khi nhiều quốc gia châu Âu vẫn đang tranh luận về việc cấm xe xăng từ sau năm 2035, thì Na Uy đã đi trước gần một thập kỷ và chứng minh rằng, nếu có chiến lược rõ ràng, quyết liệt và đồng thuận xã hội, tương lai không phát thải không còn là viễn tưởng mà đã và đang trở thành thực tại.