Hàng vạn tiến sĩ Trung Quốc vật lộn giữa “mùa đông việc làm”

Trong nhiều năm qua, bằng tiến sĩ tại Trung Quốc được xem là “tấm vé vàng” mở ra cánh cửa đến với vị trí giảng dạy và nghiên cứu trong các trường đại học danh giá. Tuy nhiên, thực tế ngày nay lại cho thấy một bức tranh hoàn toàn khác: số lượng tiến sĩ tốt nghiệp ngày càng tăng nhanh, trong khi cơ hội việc làm không mở rộng tương xứng.

Điều này đang đẩy hàng chục nghìn học giả trẻ vào tình thế tiến thoái lưỡng nan, vừa phải cạnh tranh gay gắt trong giới học thuật, vừa đối diện nguy cơ thất nghiệp hoặc phải rẽ ngang sang những con đường ít ai mong muốn.

Thế hệ tiến sĩ bước vào “mùa đông việc làm”

Câu chuyện của tiến sĩ trẻ Anja Ren, 29 tuổi, là minh chứng rõ nét. Hai tháng sau khi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ, cô vẫn chưa tìm được việc làm. Từ tháng 3, Ren đã gửi hơn 18 hồ sơ ứng tuyển giảng viên tại nhiều trường đại học, nhưng chỉ ba nơi phản hồi. “Xin việc bây giờ thật sự khó khăn”, cô thừa nhận.

Năm 2024, Trung Quốc có tới hơn 97.000 nghiên cứu sinh bảo vệ thành công luận án, gần gấp đôi so với một thập niên trước. Trong khi đó, số lượng vị trí tuyển dụng tại các trường đại học và viện nghiên cứu chỉ tăng nhẹ. Sự mất cân đối này khiến “thị trường việc làm học thuật” trở thành một “mùa đông lạnh giá”.

Khảo sát của tạp chí Nature công bố tháng 6 vừa qua cho thấy tình trạng cung vượt cầu của tiến sĩ không chỉ diễn ra ở Trung Quốc mà còn là vấn đề toàn cầu, đặc biệt nghiêm trọng tại các quốc gia đông dân như Trung Quốc và Ấn Độ. Chương trình đào tạo chuyên môn cao mà nghiên cứu sinh tiến sĩ nhận được đồng nghĩa với việc có rất ít vị trí phù hợp với kỹ năng của họ ngoài môi trường học thuật, dẫn đến tỷ lệ việc làm thấp.

Theo trang tuyển dụng Zhilian, chỉ 44% tiến sĩ được mời làm việc trong năm 2024, giảm 12,3% so với năm trước. Với những người có bằng đại học, tỷ lệ tìm được việc làm cao hơn không đáng kể, 45,4%. Những con số cho thấy tình cảnh bế tắc của lực lượng lao động trình độ cao ở Trung Quốc. Ngay cả những người đã được tuyển dụng cũng nhận ra công việc của họ không cần đến trình độ thạc sĩ hay tiến sĩ.

Tiến sĩ trong vòng xoáy áp lực

Trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt, các trường đại học ở Trung Quốc cũng không ngừng nâng tiêu chuẩn tuyển dụng. Một tiến sĩ trẻ muốn có cơ hội giành ghế giảng dạy phải có công trình được công bố trên các tạp chí uy tín hoặc từng chủ trì dự án nghiên cứu lớn. Emma Huang, 31 tuổi, tiến sĩ văn học, dù tốt nghiệp từ một trường hàng đầu, vẫn chưa thể chen chân vào thị trường lao động. “Tôi mới chỉ có một bài báo đăng trên tạp chí hạng C. Như vậy là chưa đủ để cạnh tranh”, cô chia sẻ.

Không chỉ dừng lại ở khâu tuyển dụng, áp lực công bố còn đeo bám cả những giảng viên đã trúng tuyển. Một số trường như Đại học Thanh Hoa áp dụng cơ chế “publish or perish” (công bố hay là chết), yêu cầu giảng viên trẻ trong thời gian nhất định phải công bố đủ số lượng bài báo để được xét thăng chức. Nếu không đáp ứng, họ sẽ bị sa thải. Ngay cả các trường hạng hai cũng đang áp dụng hệ thống chấm điểm dựa trên số lượng bài báo và dự án nghiên cứu, khiến gánh nặng thành tích ngày càng lớn.

Bên cạnh đó, hệ thống đại học Trung Quốc phân chia giảng viên thành ba cấp bậc: giảng viên/trợ giảng ở bậc thấp nhất, phó giáo sư ở bậc trung và giáo sư ở bậc cao nhất. Để thăng tiến, giảng viên phải đáp ứng hàng loạt tiêu chí khắt khe như công bố quốc tế, chủ trì đề tài lớn, hay giành được các danh hiệu nhân tài. Hệ quả là, nhiều tiến sĩ trẻ không có danh hiệu gần như bị loại khỏi cuộc chơi, bất kể năng lực nghiên cứu ra sao.

Hệ lụy và những ngã rẽ ngoài dự tính

Áp lực quá lớn từ cơ chế đánh giá khắt khe dẫn đến nhiều hệ lụy tiêu cực. “Trong khoảng thời gian nghiên cứu sinh tiến sĩ, tôi bắt đầu bị mất ngủ vì kết quả nghiên cứu không đáp ứng được kỳ vọng của người hướng dẫn. Tình trạng này kéo dài gần hai năm”, tiến sĩ Anja Ren chia sẻ.

Cũng như Ren, một số nghiên cứu sinh đã rơi vào tình trạng mất ngủ kéo dài, suy kiệt sức khỏe, thậm chí xảy ra những bi kịch như vụ việc năm 2018, khi một nghiên cứu sinh tại Đại học Giao thông Tây An tự tử sau thời gian dài bị giảng viên hướng dẫn lạm dụng và giao việc cá nhân.

Ngoài ra, cơ chế “công bố bằng mọi giá” còn khiến tình trạng gian lận học thuật gia tăng. Dịch vụ viết thuê, mua bán bài báo mọc lên, đáp ứng nhu cầu “chạy thành tích” của không ít nghiên cứu sinh và giảng viên trẻ.

Trong bối cảnh đó, nhiều tiến sĩ buộc phải tìm lối đi khác. Một số chấp nhận giảng dạy ở các trường địa phương với tiêu chuẩn nhẹ nhàng hơn, song đổi lại là mức lương thấp, cơ sở vật chất còn thiếu thốn, cơ hội nghiên cứu và giao lưu học thuật hạn chế. “Chọn về trường vùng xa gần như đồng nghĩa với việc từ bỏ một nửa sự nghiệp nghiên cứu”, tiến sĩ Emma Huang thẳng thắn.

Một số khác chuyển hướng sang khu vực tư nhân hoặc thử sức trong các kỳ thi công chức.

Giá trị của tấm bằng tiến sĩ

Dẫu vậy, trong hoàn cảnh khó khăn hiện nay, không ít người vẫn khẳng định, bằng tiến sĩ có giá trị vượt lên trên chuyện việc làm. Pan Ying, 33 tuổi, tiến sĩ khoa học sinh học chia sẻ: “Quãng thời gian nghiên cứu đã rèn luyện cho tôi tư duy logic, kỷ luật và khả năng vượt qua giới hạn bản thân”. Tiến sĩ Emma Huang cũng đồng tình: “Tiến sĩ mang lại cho tôi sự tự tin rằng ngay cả khi bước vào một lĩnh vực hoàn toàn mới, tôi vẫn có thể thành công”.

Điều đó cho thấy, dù con đường sự nghiệp phía trước còn nhiều thử thách, hành trình học tập và nghiên cứu ở bậc tiến sĩ vẫn để lại những giá trị bền vững về tri thức và bản lĩnh cá nhân. Song, theo các chuyên gia, để những giá trị ấy không bị lu mờ bởi nỗi lo cơm áo, thị trường việc làm cho tiến sĩ Trung Quốc cần có những thay đổi căn bản, từ cơ chế tuyển dụng, chính sách nhân tài đến định hướng đào tạo phù hợp hơn với nhu cầu xã hội.