Rắn - biểu tượng phổ quát ở nhiều nền văn hóa
Chuyến tham quan không chỉ giới thiệu những hiện vật độc đáo về loài rắn mà còn đưa du khách đi sâu vào thế giới tâm linh và văn hóa đa dạng xung quanh hình tượng này.
Theo PGS.TS. Trần Trọng Dương, giảng viên Khoa Tiếng Việt và Văn hóa Việt Nam, Trường Ngoại ngữ - Du lịch, Đại học Công nghiệp Hà Nội, rắn không chỉ là một loài động vật mà còn là biểu tượng mang tính phổ quát ở nhiều nền văn hóa. Ở Việt Nam, hình tượng rắn xuất hiện trong văn hóa của nhiều dân tộc, như Việt, Mường, Khmer...
Rắn được xem như biểu tượng của sự sống, của nguồn nước, là vị thần canh giữ sông nước. Bên cạnh đó, biểu tượng này còn mang ý nghĩa hãn hoạn trừ tai (ngăn hoạn nạn, trừ tai ương), hô phong hoán vũ để cầu mùa màng tốt tươi, đời sống nhân dân được sung túc, thịnh vượng. Biểu tượng có chức năng đa chiều như vậy tồn tại lâu đời trong đời sống văn hóa truyền thống của Việt Nam và từng nền văn hóa sẽ có những ý nghĩa riêng.
Chẳng hạn, trong điện thờ của đạo Mẫu có sự hiện diện của hai vị thần rắn là Thanh Xà và Bạch Xà, được gọi là chung là Ông Lốt. PGS.TS. Trần Trọng Dương cho rằng, đây là nét thể hiện văn hóa rừng kết hợp với văn hóa sông nước, gắn liền với hoạt động thương mại của người Việt trong quá khứ. Khi chở hàng hóa đi khắp nơi, thông thương từ thượng nguồn xuống hạ nguồn thì phải băng rừng vượt biển. Theo quan niệm dân gian, Ông Lốt phụng sự Thánh Mẫu và ban công đồng, chịu trách nhiệm canh gác đền phủ, trấn giữ đường sông nước, trừ ma diệt quỷ.
Trong văn hóa Phật giáo, hình tượng rắn lại là biểu tượng có tính hai mặt, vừa có âm tính, vừa có dương tính, vừa biểu tượng cho cái ác, xấu xa, nhưng đồng thời cũng có một sự chuyển hóa trở thành linh vật bảo vệ cho sự hướng thiện, bảo hộ Phật pháp. Trong Phật giáo Nam Á, phần đa mô típ trang trí các tích truyện Phật giáo đều liên quan đến rắn thần Naga…
Khám phá những hiện vật độc đáo
Với những ý nghĩa khác nhau về biểu tượng rắn, chị An Thu Trà, Trưởng phòng Truyền thông - Giáo dục, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cho biết: trong tour Du xuân năm rắn - khám phá rắn, Bảo tàng chọn 4 hiện vật: Đôi ông Lốt trong đạo Mẫu của người Việt, hình tượng rắn trên thuyền độc mộc ghe ngo của người Khmer, rắn trong nghệ thuật múa rối dây của Myanmar, hiện vật thần Krishna tọa trên con quỷ rắn trong văn hóa Ấn Độ.
Khách tham quan có cơ hội ngắm nhìn và nghe kể về hình tượng rắn trong các nền văn hóa. Chẳng hạn, do ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ, người Khmer tin rằng Naga là vị thần bảo trợ nguồn nước, biểu trưng cho sự thịnh vượng của mùa màng. Chiếc ghe ngo được tạo hình mô phỏng hình dáng thon dài của rắn thần Naga. Hai bên mũi ghe ngo có cặp mắt được trang trí hoa văn, được coi là cặp mắt của rắn thần. Hình ảnh rắn được vẽ lên ghe ngo mang ý nghĩa về vị thần cai quản sông nước, bảo hộ tính mệnh cho những người dân xuôi ngược trên những dòng sông ở vùng đồng bằng sông Cửu Long…
Chị An Thu Trà cho biết, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam tạo ra nhóm hoạt động gồm hướng dẫn khách tham quan scan mã QR để tìm hiểu các hiện vật liên quan đến hình tượng rắn. Sau đó, du khách được trải nghiệm vẽ, tô màu hình ảnh rắn trong trưng bày với sáng tạo riêng, và đưa những bức vẽ này lên màn hình để thấy sự chuyển động…
Qua những hiện vật độc đáo và các hoạt động tương tác, du khách không chỉ được khám phá hiện vật mà còn được trải nghiệm những giá trị truyền thống một cách sinh động và thú vị. PGS.TS. Trần Trọng Dương cho rằng, việc ứng dụng công nghệ số để khách tham quan đến bảo tàng được trải nghiệm các nền văn hóa thông qua hình tượng rắn là một hoạt động rất ý nghĩa trong việc truyền tải thông điệp của quá khứ đến với các bạn trẻ và khách tham quan.
