Nguyễn Trung Ngạn (1289 – 1370), tự là Bang Trực, hiệu là Giới Hiên, người làng Thổ Hoàng, huyện Thiên Thi, nay là Ân Thi, tỉnh Hưng Yên. Từ nhỏ ông đã nổi tiếng là thần đồng, năm 16 tuổi đỗ Hoàng Giáp khoa thi Thái học sinh năm Giáp Thìn 1304, niên hiệu Hưng Long 12 đời Trần Anh Tông. Nguyễn Trung Ngạn là người chí lớn, tài năng, được các vua Minh Tông, Hiến Tông, Dụ Tông trao cho nhiều chức vụ quan trọng: Kinh lược sứ Lạng Giang, Đại Hành Khiển, Thượng tự hữu bật kiêm công việc Viện khu mật. Trong sách Nhân vật chí, Phan Huy Chú coi Nguyễn Trung Ngạn là một nhà ngoại giao tài giỏi. Năm 1324, viên sứ thần ngạo mạn của nhà Nguyên là Mã Hợp Mưu đã bị ông dùng lý lẽ sắc sảo, đanh thép khiến phải kính nể khuất phục, xuống ngựa đi bộ vào kinh thành Thăng Long. Nguyễn Trung Ngạn là một nhà chính trị sáng suốt, tận tâm, biết chăm lo cho đời sống nhân dân. Ông cũng là một nhà làm luật, đã cùng Trương Hán Siêu soạn bộ Hình thư, bộ Hoàng triều đại điển. Ông cho dựng nhà Bình doãn xử kiện và nổi tiếng là người không bao giờ xử oan cho ai. Nguyễn Trung Ngạn còn là nhà viết sử với cuốn Thực lục, ghi chép việc năm 1329, Thái Thượng Hoàng đi đánh dẹp quân Ngưu Hống. Ông cũng là nhà quân sự có tầm cỡ đương thời, từng cho đặt kho chứa thóc để chẩn cấp cho dân đói...
Nguyễn Trung Ngạn còn là một tài năng văn học lớn đời Trần. Đời Trần Hiến Tông, quan Tư đồ Trần Quang Triều, Thượng thư Nguyễn Trung Ngạn, Thái học sinh Nguyễn Sưởng là những nhà thơ nổi tiếng với giọng thơ da diết thương yêu thân phận con người, cũng hay đến Quán La thù tạc, ngâm vịnh. Chính nhờ sinh hoạt thơ ca ở vùng đất tươi tốt và thiêng liêng ngày mà thơ của Nguyễn Trung Ngạn, như học giả lớn Phan Huy Chú nhận xét, vừa có khí phách mạnh mẽ, vừa đẹp đẽ, thanh nhã... Khi Trần Quang Triều về ở chùa Quỳnh Lâm, huyện Đông Triều, thì nhóm thi nhân danh tiếng này tập hợp thêm thi sỹ tài năng Nguyễn Ức cùng một số danh sỹ khác lập thành Thi xã Bích Động, cùng nhau làm thơ, bàn luận văn chương. Có thể nói, trong lịch sử văn học Việt Nam, Thi xã Bích Động như là một hội nhà thơ được lập ra đầu tiên, trong đó có đóng góp đặc sắc của tài năng Nguyễn Trung Ngạn.
Tác phẩm Giới Hiên thi tập, nguyên bản đã bị thất lạc từ lâu. Người chú ruột của Phan Huy Chú là Phan Huy Ôn đã thu thập những bài thơ của Nguyễn Trung Ngạn tản mác trong các gia đình được 80 bài và làm thành sách Giới Hiên thi cảo. Ngoài Giới Hiên thi cảo, thơ của Nguyễn Trung Ngạn còn được bảo lưu trong các tập thơ xưa, như Hoàng Việt thi tuyển, Toàn Việt thi lục, Việt âm thi tập. Thơ ông bút lực hùng mạnh: Một dòng nước trắng từ trời rơi xuống/ Mấy ngọn núi xanh trải đến cửa biển hoang vắng vô biên... (Bài Qua cửa Thần Phù); Hình tượng thơ kỳ vỹ: Trời đất như quả trứng vỡ ra sau buổi hồng hoang/Mặt trời mặt trăng như bèo nổi giữa không gian bát ngát... Xúc cảm thơ to lớn và tấm lòng nhà thơ là tấm lòng Việt Nam thuần hậu. Thời gian đi sứ nhà Nguyên, ông có những câu thơ chan chứa tình yêu quê nhà:
Dâu già lá rụng, tằm vừa chín
Cua đang lúc béo, lúa trổ bông
Ở quê nhà nghèo đời vẫn đẹp
Giang Nam vui cũng đâu bằng về cố hương...
Danh nhân Nguyễn Trung Ngạn hưởng thọ 82 tuổi. Khi ông qua đời, triều đình tổ chức tang lễ trọng thể. Vua Trần phong ông làm Thượng đẳng phúc thần, cho các nơi lập đền thờ. Một trong những nơi lập đền thờ ông là phường Đông Các, huyện Thọ Xương của kinh thành Thăng Long, nơi có đền Tiên Hạ, tọa lạc ở số nhà 46, ngõ Phất Lộc cổ kính, thuộc phường Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Trải qua nhiều đời, đền Tiên Hạ được trùng tu, sửa chữa nhiều lần. Hiện tại đền còn lưu giữ được hệ thống bia đá gồm 5 tấm, cùng một số hoành phi, câu đối, long ngai, khán thờ... là những di vật có giá trị văn hóa, nghệ thuật và lịch sử.
Đền Tiên Hạ, ngõ Phất Lộc không chỉ lưu giữ dấu tích lịch sử của Thăng Long gần ngàn năm xưa, mà còn là một địa điểm lịch sử của Hà Nội 60 năm trước. Vào những ngày của cuộc kháng chiến chống thực sân Pháp, đây là nơi huấn luyện 72 tiểu đội trưởng đầu tiên của Liên khu I Hà Nội. Những ngày Trung đoàn Thủ đô chiến đấu với tinh thần Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh, ngõ Phất Lộc đã trụ vững cho đến đêm Trung đoàn được lệnh rút khỏi thành Hà Nội.
Anh Chi
