Cuộc khủng hoảng của các đảng Hồi giáo ở Trung Đông

Về mặt lịch sử, các xã hội Trung Đông đã phải tiếp nhận các hệ thống quản lý dân chủ một cách đột ngột. Điều này dẫn đến cú sốc lớn trong các xã hội này, đặc biệt là trong giới trí thức. Trong khi đó, phương Tây tiếp nhận tư tưởng dân chủ một cách từ từ sau nhiều thế kỷ làm quen với lý thuyết của các triết gia thời kỳ Khai sáng và hậu Khai sáng. Trước đó, một số khía cạnh của hệ thống dân chủ đã xuất hiện trong các xã hội châu Âu từ thời Trung cổ, chẳng hạn sự tách bạch tương đối giữa chính trị với tôn giáo trong nhiều hệ thống quản lý ở châu Âu.

Các nhà thần học trong xã hội Hồi giáo đứng trước câu hỏi: có thể thiết lập một hệ thống chính trị để quản lý nhà nước tách riêng khỏi hệ thống tôn giáo không? Câu hỏi này được nêu ra trong bối cảnh vẫn còn suy nghĩ cho rằng đạo Hồi là tôn giáo thật sự, hoàn hảo hơn các tôn giáo khác và đáp ứng tất cả nhu cầu của con người. Suy nghĩ này đưa đến hai kiểu phản ứng của các nhà tư tưởng Hồi giáo. Một là bác bỏ hoàn toàn dân chủ và cho rằng dân chủ đi ngược lại những giá trị của đạo Hồi. Hai là cố gắng dung hòa giữa Hồi giáo và dân chủ dựa trên những cách hiểu khác nhau về thần học Hồi giáo hiện đại. Phản ứng thứ nhất là của các chế độ Salafist trong khu vực với việc bác bỏ hoàn toàn hệ thống bầu cử hay các thiết chế dân chủ quan trọng  khác. Phản ứng thứ hai là của một số đảng tôn giáo hiện nay ở Trung Đông. Vấn đề chính của các đảng tôn giáo này là cố gắng kết hợp quyền lực của Chúa với quyền lực của nhân dân trong quá trình điều hành đất nước. Từ đó dẫn đến mâu thuẫn giữa các giá trị dân chủ và một số quy định của Luật Hồi giáo Sharia, đặt các đảng Hồi giáo trước những thách thức lớn. Thách thức này xuất phát từ việc các đảng Hồi giáo lên nắm quyền thông qua các cơ chế dân chủ, song lại không chấp nhận tất cả các giá trị và các yếu tố của hệ thống dân chủ. Sau khi lên nắm quyền, họ bắt đầu áp đặt những hạn chế và ngoại lệ đối với các hoạt động dân chủ, đồng thời đưa ra khái niệm dân chủ tôn giáo.

Lý thuyết trên được luật gia người Shiite Mohammad Baqir al-Sadr đưa ra lần đầu tiên trong tuyển tập mang tên Hồi giáo dẫn dắt cuộc sống. Theo đó, đạo Hồi có thể chi phối xã hội trong khuôn khổ các cơ chế dân chủ. Ý tưởng này được các nhà lý thuyết của Cách mạng Hồi giáo Iran tiếp tục phát triển. Thành tựu của Iran trong việc phát triển ý tưởng kết hợp giữa dân chủ với Luật Hồi giáo nằm ở chỗ họ tách bạch được giữa tính hợp pháp và sự chấp nhận.

Theo các triết gia chính trị phương Tây, tính hợp pháp dân chủ có nghĩa là một hệ thống được người dân chấp nhận. Trong khi đó, các nhà lý thuyết của Cách mạng Hồi giáo Iran và của các đảng Hồi giáo khác tại các nước Ảrập cho rằng tính hợp pháp được chấp nhận và dựa trên Luật Hồi giáo Sharia chứ không phải là ý nguyện của nhân dân.

Bên cạnh những kinh nghiệm thực tiễn của cả Iran và Thổ Nhĩ Kỳ, các nỗ lực về mặt lý thuyết nói trên đã tác động đáng kể đến sự phát triển học thuyết chính trị của tổ chức Anh em Hồi giáo ở Ai Cập. Quan điểm chính trị của tổ chức này đã chuyển từ việc bác bỏ hoàn toàn dân chủ sang sử dụng dân chủ như một nguyên tắc trong bầu cử nhưng lại không quan tâm đến các giá trị dân chủ hay các yếu tố quan trọng khác. Trong khi đó, các đảng tôn giáo người Shiite như đảng Hồi giáo Dawa ở Iraq và Hezbollah ở Lebanon cùng chia sẻ quan điểm của Iran trên các mặt thần học và giáo lý một cách sâu sắc hơn.

Mỗi mô hình quản lý của các đảng Hồi giáo cầm quyền, như ở Iran, Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập, Iraq hay Tunisia, đều hướng đến tham vọng áp đặt Luật Hồi giáo lên xã hội mặc dù trên thực tế Sharia mâu thuẫn với mô hình quản lý dân chủ ở nhiều điểm.

Thực tế nói trên cho thấy, các đảng tôn giáo không thích hợp với hệ thống dân chủ do sự mâu thuẫn của họ. Sự mâu thuẫn này giới hạn dân chủ trong phạm vi tôn giáo. Đây là lý do tại sao các đảng tôn giáo này thường xuyên phải đối mặt với các cuộc khủng hoảng xã hội và làn sóng biểu tình đòi tuân thủ các giá trị và nguyên tắc dân chủ.