Con đường hẹp mang tên "hai nhà nước"

Hơn bảy thập kỷ sau khi xung đột Israel - Palestine nổ ra, những ngày này thế giới một lần nữa quay trở lại với khái niệm “giải pháp hai nhà nước” - một ý tưởng từng được coi là lối thoát khả thi nhất cho hòa bình Trung Đông. “Giải pháp hai nhà nước” dựa trên việc thành lập một nhà nước Palestine, bao gồm Dải Gaza và phần lớn Bờ Tây, với các đường biên giới an toàn và được quốc tế công nhận, cùng tồn tại độc lập với nhà nước Israel.

Từ sự không đồng tình với Israel trong cuộc xung đột ở Dải Gaza, cho đến sự phẫn nộ trước hình ảnh những người dân ở dải đất này vật lộn với xung đột và đói khổ, “giải pháp hai nhà nước” đang được các nước nhắc đến trên nhiều diễn đàn. Tuy nhiên, khi các tuyên bố ngoại giao tăng lên, thì trên thực địa, hiện trạng chính trị và nhân đạo lại vẽ nên một bức tranh u ám hơn bao giờ hết.

Bối cảnh bất lợi

Các điều kiện để thành lập một nhà nước Palestine độc lập đang suy yếu nhanh chóng trên thực địa. Tại Bờ Tây, hơn 500.000 người định cư Do Thái đã chiếm đóng những vùng lãnh thổ từng được coi là trọng yếu cho một nhà nước Palestine trong tương lai. Các kế hoạch mở rộng định cư vẫn đang tiếp tục diễn ra, đi kèm với nguy cơ trục xuất người dân bản địa. Một số quan chức cấp cao Israel công khai ủng hộ việc sáp nhập toàn bộ vùng đất này vào lãnh thổ Israel.

Tại Dải Gaza, sau gần 21 tháng xung đột, hạ tầng dân sự ở đây đã bị phá hủy nghiêm trọng. Nhiều khu đô thị đông dân cư đã bị xóa sổ, trong khi hơn hai triệu người dân sống trong tình trạng bao vây, thiếu thốn và đối mặt với nguy cơ phải “tự nguyện di cư” khỏi quê hương.

Tại Israel, sau cuộc tấn công ngày 7/10/2023 của phong trào Hamas, sự ủng hộ đối với giải pháp hai nhà nước gần như không còn. Quốc hội Israel đã thông qua nghị quyết bác bỏ Nhà nước Palestine, trong khi các nhà lãnh đạo nước này tuyên bố công khai rằng ý tưởng về hai nhà nước đã “chết”.

Lãnh đạo đối lập Yair Lapid tuyên bố: “Người Palestine không xứng đáng được “tưởng thưởng” sau ngày 7/10, vì họ ủng hộ Hamas”. Một bộ phận trong giới chính trị Israel hiện hướng đến việc duy trì một thực thể Israel rộng lớn hơn, nơi người Palestine sống với địa vị thấp hơn, hoặc bị buộc rời đi hoàn toàn.

Lập trường chia rẽ

Mỹ từ lâu đã công nhận chính quyền Palestine do ông Mahmoud Abbas đứng đầu, nhưng chưa từng công nhận đầy đủ một Nhà nước Palestine. Trong phát biểu mới đây trên chuyên cơ Air Force One, Tổng thống Donald Trump cho biết, ông “chưa thuộc phe ủng hộ vào thời điểm hiện tại”.

Trong khi đó, Đại sứ Mỹ tại Israel Mike Huckabee hồi tháng 6 đã tuyên bố rằng, ông không tin một Nhà nước Palestine độc lập sẽ có thể hình thành “trong đời chúng ta”. Trong một cuộc phỏng vấn khác, ông còn đề xuất rằng nếu một nhà nước như vậy xuất hiện, đó chỉ có thể là phần đất tách ra từ một quốc gia Hồi giáo khác sẵn sàng tiếp nhận người Palestine.

Ngược lại, một số quốc gia phương Tây đang có những động thái cụ thể nhằm công nhận Nhà nước Palestine. Đầu tiên là Pháp, sau đó là Vương quốc Anh và tiếp đến là Canada. Ba quốc gia phương Tây, hai trong số đó là thành viên của năm nước Ủy viên thường trực Hội đồng bảo an Liên Hợp Quốc (LHQ), đã góp sức vào lời kêu gọi thành lập một Nhà nước Palestine, một ý tưởng đã được hơn 140 quốc gia khác tán thành nhiều năm qua.

Một nỗ lực chung do Pháp và Ảrập Xêút khởi xướng tại LHQ cũng đã kêu gọi các quốc gia chưa công nhận Palestine cần thực hiện điều này trước ngày 5/9, nếu các yêu cầu, vốn chủ yếu liên quan đến tình hình nhân đạo tại Gaza, không được phía Israel đáp ứng.

“Canada lên án việc chính phủ Israel để tình hình tại Gaza tồi tệ đến mức này”, Thủ tướng Canada Mark Carney cho biết. Còn Ngoại trưởng Pháp Jean-Noel Barrot khẳng định: “Chúng ta phải tìm cách chuyển từ kết thúc xung đột ở Gaza sang kết thúc xung đột Israel - Palestine”. Ông cho rằng giải pháp hai nhà nước là lựa chọn khả thi duy nhất để đạt được hòa bình lâu dài và kêu gọi các quốc gia đồng thuận gây sức ép ngoại giao với Israel.

Tuy nhiên, cả Mỹ và Israel đều không tham gia phiên họp đặc biệt này của LHQ. Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu gọi đây là sự kiện “vô ích và không đúng lúc”, trong khi Bộ Ngoại giao Mỹ cho rằng đây chỉ là “một màn trình diễn mang tính hình thức”.

Giữa những hoài nghi

Mặc dù sự ủng hộ quốc tế với Palestine đang gia tăng, một số nhà quan sát cho rằng các động thái công nhận là điều kiện “cần” nhưng chưa “đủ” để mang lại hòa bình thực sự.

“Việc các nước lên lên tiếng công nhận Nhà nước Palestine không phải là trừng phạt Israel hay trao phần thưởng cho Palestine”, nhà bình luận Ảrập Xêút Ali Shihabi nhận định. “Đây là bước đi chính trị cần thiết để khôi phục khả năng đàm phán, khuyến khích con đường quản trị trong bối cảnh hiện nay”.

Bên cạnh đó là những quan điểm hoài nghi từ phía những người chỉ trích Israel. Hai học giả Marc Lynch và Shibley Telhami viết trên Foreign Affairs rằng: “Thật dễ để kêu gọi giải pháp hai nhà nước, nhưng lại rất khó để đối mặt với thực tế rằng Israel đang kiểm soát một nhà nước đơn nhất trên thực tế”. Họ cho rằng việc công nhận Palestine là một bước dễ dàng về mặt chính trị nhưng không giải quyết được những khó khăn thực tiễn để xây dựng một nhà nước hiệu quả.

Cựu đàm phán viên Palestine Hussein Agha và cựu nhà ngoại giao Mỹ Robert Malley lập luận rằng, cần phải đi xa hơn giải pháp hai nhà nước. “Điều cấp thiết hiện nay là chấm dứt tình trạng khủng hoảng ở Gaza. Điều đó sẽ không thể thực hiện nếu không gây sức ép đối với Chính phủ Israel và ngăn chặn việc họ tiếp tục được tiếp cận vũ khí”. Họ kêu gọi một cách tiếp cận mới, sáng tạo hơn để đạt tới một hình thức chung sống giữa hai dân tộc.

Một quan chức cấp cao Ai Cập nhận định rằng, Israel sẽ không thể mở rộng quan hệ với các nước Ảrập láng giềng nếu không có giải pháp cho vấn đề Palestine. “Không có điều đó, Israel sẽ không bao giờ có được hòa bình, ổn định và hội nhập khu vực”.

Mục tiêu xa vời

Có thể thấy, dù được nhắc đến như một giải pháp khả thi trong các nghị trình ngoại giao, viễn cảnh thành lập nhà nước Palestine hiện nay vẫn đối mặt với quá nhiều trở ngại khó khăn, từ thực trạng trên thực địa, thái độ cứng rắn của giới lãnh đạo Israel, đến sự chia rẽ trong chính sách của các nước.

Trong bối cảnh này, câu hỏi đặt ra không chỉ là liệu “giải pháp hai nhà nước” có còn khả thi, mà còn là: Liệu cộng đồng quốc tế có đủ quyết tâm để vượt qua những rào cản chính trị và hiện thực để biến nó thành hiện thực?