Cổ ngọc Việt, tài hoa Việt

Ấn ngọc triều Nguyễn

Bảo tàng Lịch sử Việt Nam hiện đang lưu giữ sưu tập cổ ngọc với số lượng lớn, đa dạng về loại hình, phong phú về màu sắc, có niên đại kéo dài từ thời tiền - sơ sử cho đến đầu thế kỷ XX. Bên cạnh những cổ ngọc nguồn gốc bản địa, còn có một số cổ ngọc nước ngoài do kết quả giao lưu qua nhiều thế kỷ. Cổ ngọc Việt Nam là trưng bày chuyên đề đặc biệt lần đầu tiên được Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tổ chức, nhằm giới thiệu một phần nhỏ trong kho tàng bảo vật vô giá này.

Phần lớn hiện vật trong trưng bày là cổ ngọc thời Lê - Nguyễn, niên đại tập trung từ thế kỷ XVIII - XX. Ngoài phần sưu tầm trước năm 1954 của Bảo tàng Louis Finot, phần chủ yếu có nguồn gốc từ cung đình Huế. Đây là số bảo ngọc nằm trong kho báu vật triều Nguyễn được Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tiếp nhận sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. Bộ sưu tập cổ ngọc thời Nguyễn hội tụ nhiều loại hình đặc sắc và hiếm quý như những cổ ngọc thuộc đồ ngự dụng của Hoàng đế. Nhiều cổ ngọc được coi là đỉnh cao của kỹ nghệ tạo tác và mang giá trị lịch sử đặc biệt như ngọc tỷ truyền quốc, nghiên ngọc dùng mài mực nho hay mài son có khắc thơ ngự chế của vua Thiệu Trị; thẻ bài, phiến ngọc mang đặc trưng nghệ thuật tiêu biểu thời Nguyễn; bộ đồ trà, có minh văn cho biết được chế tác vào đời vua Thiệu Trị... Các đề tài viên long, rồng đuôi xoáy, phượng hoàng, dơi và quả đào phổ biến trên nhiều loại cổ ngọc và trở thành đặc điểm nhận diện của nghệ thuật cung đình Nguyễn. Ngay cả những đề tài có nguồn gốc từ Trung Quốc, như bộ tượng bát tiên của đạo Lão (tượng trưng cho sự trường sinh bất tử), cũng được các nghệ nhân thời Nguyễn sáng tạo theo cách riêng, qua phong cách chạm chắc và màu sắc, chất liệu ngọc.

Đặc biệt thu hút người xem là nhóm 6 chiếc ngọc tỷ (ấn ngọc). Phó giám đốc Bảo tàng Lịch sử Việt Nam Nguyễn Đình Chiến cho biết: hiện Bảo tàng đang lưu giữ bộ sưu tập gồm 18 ngọc tỷ, được tiếp nhận từ cung đình Huế gồm: 2 chiếc thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVIII), 3 chiếc đời vua Minh Mệnh, 3 chiếc đời vua Thiệu Trị, 2 chiếc đời vua Tự Đức, 2 chiếc đời vua Khải Định và 6 chiếc thuộc loại Đồ thư văn bảo như cách gọi của sách Khâm định Đại Nam hội điển sử lệ. Những ngọc tỷ này được chạm khắc, mài dũa bằng nhiều loại ngọc khác nhau, với màu ngọc xanh sẫm, ngọc xanh nhạt hay ngọc trắng. Trong 18 chiếc ấn, có 6 ngọc tỷ không khắc niên đại cụ thể. Việc nghiên cứu những chiếc ấn này mất nhiều thời gian, đặc biệt là đọc chữ triện không hề đơn giản. Qua so sánh chất ngọc, hoa văn trên ấn, có thể xác định đây là ngọc tỷ của vua triều Nguyễn, nhưng chính xác vị vua nào thì vẫn phải tiếp tục khảo cứu...

Kể từ năm Ất Mùi (1835), tức năm Minh Mệnh 6 trở về sau, ngọc tỷ của Hoàng đế Minh Mệnh và Thiệu Trị thường thấy ghi khắc rõ ngày tháng tạo tác, có thể xác minh rõ về nguồn gốc lai lịch. Nhiều câu chuyện trong sử cũ còn lưu truyền việc người dân tìm được ngọc quý dâng lên nhà vua, như năm 1837 có người dâng viên ngọc trắng lên vua Minh Mệnh, nhà vua sai làm ngọc tỷ Hành tại chi tỷ. Năm Minh Mệnh 20, 1839, đúng khi vương triều đổi quốc hiệu là Đại Nam, có người dân dâng ngọc quý, nhà vua liền ra lệnh cho khắc ngọc tỷ Đại Nam thiên tử chi tỷ. Năm 1844, vua Thiệu Trị nhận được từ người dân dâng lên 2 viên ngọc quý, nhà vua liền ra lệnh khắc 2 ngọc tỷ, hoàn thành ngay trong năm ấy, là ngọc tỷ Thần hàn chi tỷ và Đại Nam hoàng đế chi tỷ… Như vậy có thể thấy, ngọc tỷ chẳng những là bảo vật truyền quốc mà còn khẳng định nguyên liệu ngọc quý đã được tìm thấy ở Việt Nam và kỹ thuật tạo tác tinh xảo do chính các nghệ nhân cung đình Huế dưới triều Nguyễn thực hiện.

Ngoài cổ ngọc thời Lê - Nguyễn, trưng bày cũng giới thiệu cổ ngọc thời tiền - sơ sử và 10 thế kỷ đầu Công nguyên. Do bối cảnh lịch sử và phát hiện, cổ ngọc các thời Lý - Trần - Lê còn khuyết trống. Dù vậy, những hiện vật bằng ngọc như các loại công cụ, vũ khí, đồ trang sức tìm được trong các di chỉ văn hóa khảo cổ học Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn ở các tỉnh phía Bắc, văn hóa Sa Huỳnh, Óc Eo ở các tỉnh miền Trung và miền Nam; nhiều công xưởng chế tác đồ đá và ngọc đã được phát hiện và khai quật như Bãi Tự (Bắc Ninh), Đầu Rằm (Quảng Ninh), Tràng Kênh (Hải Phòng)... đã chứng minh Việt Nam có nguồn nguyên liệu và kỹ thuật chế tác đồ ngọc từ rất lâu đời. Trưng bày cũng cho thấy những điểm khác biệt giữa cổ ngọc Việt Nam và Trung Quốc, thể hiện tài năng sáng tạo của nghệ nhân thời xưa, như lời nhận xét của vua Thiệu Trị: “Văn minh ở nước ta không kém gì Trung Quốc”.

__________________________________

* Triển lãm Cổ ngọc Việt Nam dự kiến sẽ kéo dài 3 tháng. Nhân dịp này, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam cũng biên soạn và xuất bản cuốn sách song ngữ Việt - Anh Cổ ngọc Việt Nam, giới thiệu khá chi tiết cổ ngọc Việt Nam, từ thời tiền - sơ sử cho đến triều Nguyễn.