Chăm sóc sức khỏe tâm thần sau thiên tai

100% người bị ảnh hưởng bởi thảm họa trải qua căng thẳng tâm lý tạm thời

Theo WHO (2025), hầu như tất cả những người bị ảnh hưởng bởi thiên tai và tình huống khẩn cấp đều trải qua căng thẳng tâm lý và khoảng 22% trong số đó có thể phát triển các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), rối loạn lưỡng cực hoặc tâm thần phân liệt.

Tại các tỉnh thành hàng loạt hộ dân đã phải sơ tán do mưa lớn kéo dài, sạt lở đất gây chia cắt hàng chục bản làng. Trong khi cộng đồng khẩn trương khắc phục hậu quả vật chất, thì những tổn thương vô hình trong tâm trí lại âm thầm kéo dài, người đau buồn vì mất người thân, người lo lắng vì mất tài sản, trẻ em sợ hãi, người già hoang mang vì bị chia cắt đột ngột.

Các chuyên gia nhấn mạnh nhóm dễ tổn thương nhất là trẻ em, phụ nữ mang thai, người cao tuổi và người có bệnh tâm thần sẵn có. Đáng nói, tại nhiều vùng bị lũ và sạt lở, các cơ sở y tế bị hư hại, nhân lực thiếu hụt, trong khi nhu cầu hỗ trợ về sức khỏe tâm thần tăng đột biến. Nhiều người vẫn e ngại tìm đến bác sĩ tâm thần, hoặc đơn giản là không biết nơi nào có thể giúp mình.

WHO cảnh báo rằng nếu không có hỗ trợ kịp thời, căng thẳng có thể chuyển thành rối loạn tâm thần mạn tính, ảnh hưởng đến phục hồi kinh tế, xã hội và an sinh cộng đồng.

Các phản ứng phổ biến của con người sau thiên tai và thảm họa

Ngay sau thảm họa, mọi người thường cảm thấy choáng váng, mất phương hướng hoặc không thể chấp nhận những thông tin đau buồn. Khi những phản ứng ban đầu này lắng xuống, mọi người có thể trải qua nhiều suy nghĩ và hành vi khác nhau. Dưới đây là một số các phản ứng thông thường của họ:

Thay đổi cảm xúc

Những người này có thể thấy những cảm giác mãnh liệt ập tới mà không thể dự đoán trước. Họ lo lắng, căng thẳng, choáng váng hoặc đau buồn. Họ cũng có thể cảm thấy cáu kỉnh hoặc ủ rũ hơn bình thường.

Thay đổi suy nghĩ và mô hình hành vi

Những người trải qua thảm họa có thể lặp đi lặp lại những ký ức sống động về sự kiện đó. Những ký ức này có thể xuất hiện mà không có lý do rõ ràng và có thể dẫn đến các phản ứng thể chất như tim đập nhanh hoặc đổ mồ hôi.

Họ cũng gặp khó khăn trong việc tập trung và đưa ra quyết định. Chế độ ngủ và ăn uống cũng bị gián đoạn hoặc thay đổi – một số người có thể ăn quá nhiều và ngủ quá nhiều, trong khi những người khác bị mất ngủ và chán ăn.

Nhạy cảm với các yếu tố môi trường

Còi báo động, tiếng ồn lớn, mùi khét hoặc các cảm giác khác về môi trường có thể kích thích những ký ức về thảm họa và gây ra sự lo lắng tột độ. Những “tác nhân” này có thể đi kèm với nỗi sợ hãi rằng các thảm họa hay những điều tồi tệ sẽ lặp lại.

Mối quan hệ căng thẳng giữa các cá nhân

Các xung đột chẳng hạn như bất đồng thường xuyên hơn với các thành viên trong gia đình và đồng nghiệp thường xuyên xảy ra và có xu hướng gia tăng. Những người này cũng có thể trở nên thu mình, cô lập hoặc tách rời khỏi các hoạt động xã hội thông thường của mình.

Ảnh hưởng thể chất

Các triệu chứng thể chất liên quan đến căng thẳng như nhức đầu, buồn nôn và đau ngực có thể xảy ra và họ cần được chăm sóc y tế. Các căn bệnh thể chất hay các vấn đề y tế có sẵn ở từng cá nhân (huyết áp cao, bệnh tim, v.v) có thể bị ảnh hưởng xấu bởi căng thẳng liên quan đến thảm họa.

Chăm sóc sức khỏe tâm thần sau thiên tai: Bắt đầu từ những điều nhỏ nhất

May mắn thay, nghiên cứu cho thấy hầu hết mọi người đều kiên cường và theo thời gian, tâm lý và sức khỏe của họ sẽ được vực dậy sau bi kịch và họ sẽ trở lại cuộc sống bình thường.

Mọi người thường gặp căng thẳng ngay sau thảm họa nhưng trong vòng vài tháng, hầu hết mọi người có thể tiếp tục sinh sống và làm việc như trước khi thảm họa xảy ra. Điều quan trọng cần nhớ là khả năng hồi phục và tự cân bằng là điều tất yêu chứ không phải là kéo dài sự đau khổ.

1, Hãy cho mình thời gian để điều chỉnh

Hiểu được rằng đây sẽ là một thời gian khó khăn trong cuộc sống của bạn. Đừng phớt lờ cảm xúc của mình hay cố gắng chống chọi với nó, hãy cho phép bản thân được thương tiếc những mất mát mà bạn đã trải qua và cố gắng kiên nhẫn với những thay đổi trong trạng thái cảm xúc của bạn. Cảm xúc không phải là một vòi nước đóng mở, bật tắt theo ý chúng ta, chúng cần thời gian để cân bằng và điều chỉnh.

2, Hãy lắng nghe, không phán xét

Một cuộc trò chuyện, một ánh mắt quan tâm – đôi khi là "liều thuốc" đầu tiên. Thể hiện những gì chúng ta đang cảm thấy theo bất kỳ cách nào mà ta thấy thoải mái chẳng hạn như nói chuyện với gia đình hoặc bạn thân, ghi nhật ký hoặc tham gia vào một hoạt động sáng tạo.

Tìm một trung tâm hỗ trợ tại địa phương do các chuyên gia có kinh nghiệm và được đào tạo phù hợp để hướng dẫn mỗi người cải thiện tâm trạng của mình. Các trung tâm hỗ trợ thường xuyên được mở và sẵn sàng giúp đỡ những người sống sót sau thảm họa.

Các cuộc gặp gỡ và trò chuyện theo nhóm có thể giúp chúng ta nhận ra rằng mình không đơn độc khi có những phản ứng và những cảm xúc đó. Các cuộc trao đổi và chia sẻ theo nhóm đặc biệt hữu ích cho những người không thể hoặc hạn chế tiếp cận với những hệ thống hỗ trợ cá nhân.

3, Hãy giúp nhau trở lại nhịp sống thường ngày

Ăn uống đủ, ngủ nghỉ đúng giờ, cùng dọn dẹp, tập thể dục nhẹ, làm việc nhỏ mỗi ngày giúp não bộ ổn định lại.

Luyện tập các thói quen và các hành vi lành mạnh để tăng cường khả năng ứng phó với những sự căng thẳng quá mức. Chúng ta cần có chế độ ăn uống cân bằng, đầy đủ dinh dưỡng, kết hợp với nghỉ ngơi nhiều.

Nếu chúng ta liên tục gặp khó khăn với giấc ngủ, hãy tìm hiểu các kỹ thuật thư giãn như thiền, yoga, massage, tắm với nước ấm và tinh dầu hoặc ngâm chân để cảm thấy nhẹ nhõm và thoải mái hơn.

Tránh uống rượu và ma túy vì chúng chỉ là một trò tiêu khiển gây tê liệt có thể gây mất tập trung cũng như trì hoãn việc chủ động nhìn nhận, ứng phó và vượt qua thảm họa.

4, Tìm đến sự giúp đỡ khi cảm thấy không ổn

Nếu bạn hoặc người thân mất ngủ kéo dài, thường xuyên hoảng sợ, ám ảnh hoặc thấy cuộc sống "vô nghĩa", hầu như không thể hoàn thành các trách nhiệm và hoạt động hàng ngày của bản thân, hãy tham khảo ý kiến ​​của chuyên gia sức khỏe tâm thần như nhà tâm lý học.

Các nhà tâm lý học được đào tạo để giúp mọi người giải quyết các phản ứng cảm xúc đối với thảm họa như hoài nghi, căng thẳng, lo lắng và đau buồn cũng như lập kế hoạch để thân chủ tiến về phía trước và trở lại cuộc sống bình thường. Hãy chia sẻ những tâm tư, khó khăn bạn đang mắc phải để họ có thể giúp đỡ bạn.

5, Đừng quên gắn kết cộng đồng

Sau bão, hãy hỏi thăm người hàng xóm. Hãy nói chuyện với trẻ nhỏ. Hãy để mỗi lời động viên trở thành một "cầu nối" giúp con người đến gần nhau hơn.

Nếu chúng ta cảm thấy bế tắc hay khó khăn, đừng cố chống chọi một mình. Mọi người có thể tìm kiếm sự hỗ trợ và động viên từ những người thân, bạn bè, những người quan tâm, sẵn sàng lắng nghe và đồng cảm với hoàn cảnh của bạn.

Gia đình và bạn bè cũng là một điểm tựa quan trọng giúp bạn vượt qua mất mát. Các trung tâm hỗ trợ xã hội là một thành phần và nguồn lực quan trọng để khắc phục thảm họa cả về vật chất lẫn tinh thần.

Sức khỏe tâm thần đóng vai trò then chốt trong quá trình phục hồi sau thảm họa. Khi con người được quan tâm, lắng nghe và hỗ trợ kịp thời, họ sẽ có thêm sức mạnh để vượt qua mất mát, tái thiết cuộc sống và đóng góp trở lại cho xã hội.

Chăm sóc tinh thần không chỉ là trách nhiệm của ngành y tế mà là nỗ lực chung của toàn cộng đồng. Mỗi hành động nhỏ, một lời động viên, một cử chỉ quan tâm, đều có thể là bước đầu giúp ai đó vượt qua khủng hoảng.

Khủng hoảng có thể để lại nhiều tổn thương, nhưng cũng là cơ hội để chúng ta nhìn nhận lại tầm quan trọng của sức khỏe tinh thần. Xây dựng hệ thống chăm sóc tâm thần toàn diện, dễ tiếp cận và nhân ái chính là nền tảng cho một xã hội phục hồi bền vững, nơi mỗi người đều có cơ hội được chữa lành, sống khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tâm hồn.